Cumhuriyetin devraldığı eğitim mirası çok korkutucuydu. Türk eğitim sisteminin içinde bulunduğu durum, 1923’ün sonlarında çok karanlıktı. 12 milyon nüfusun yalnızca yaklaşık bir milyonu okuryazar. 40 bin köyün 37 bininde okul ve öğretmen yok. Eğitim çağındaki çocukların lakin dörtte biri okula gidebiliyor. Tüm ülkede 4 bin 894 ilkokul, 72 ortaokul, 23 lise, 64 meslek okulu bulunuyor. Ortaokullarda 5 bin 905, liselerde bin 241 öğrenci okuyor. Şimdi üniversite olamayan bir Darülfünun ve sekiz yüksekokul var. Yükseköğretimdeki öğrenci sayısı yalnızca 2 bin 837 iken ülke genelinde 479 medresede 18 bin öğrenci kayıtlı. Pekala Cumhuriyetin kuruluşuyla eğitim sisteminde ne üzere değişiklikler yapılıyor? Bu sorunun cevabını Prof. Dr. İsa Eşme, şöyle veriyor:
“Cumhuriyet, devraldığı meselelerin tahlilinde, önceliği eğitime verdi. İzlenecek eğitim akıl ve bilime dayalı olmalıydı. Bunu sağlamak üzere 3 Mart 1924’te gerçekleştirilen Öğretim Birliği İhtilali ile eğitim laik ve bilimsel eksene oturtulmuştu. Eğitim alanında daha radikal bir atılım olan ve 1 Kasım 1928’deki Harf İhtilali ile okuryazarlığın önü açıldığı üzere, Türk lisanına dönüş sağlanmış ve Batı uygarlığına geçiş kolaylaştırılmıştır. 1930’lu yılların başlarında 14 milyon civarındaki nüfusun 3 milyonu kent ve kasabalarda, 11 milyonu köylerde yaşıyordu. Bunun için yeni bir eğitim ihtilali, yeni bir atılım gerekiyordu. Bu atılım, bizzat
Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün teklifiyle 1936’da ‘Eğitmen Kursları’ denemesiyle başlatılacak olan ‘Köy Enstitüleri’ projesiyle sağlanacaktı.” Enstitüler kısa müddette büyük muvaffakiyet gösteriyor, yüzyıllardır okul ve öğretmen görmeyen binlerce köy, okula ve öğretmene kavuşuyor. Pekala daha sonra neler oluyor? Onu da yeniden İsa Hoca’dan dinleyelim:
“Cumhuriyet, akıl ve bilime dayanan laik eğitim sistemiyle çağdaş dünya ile uyumlu bir jenerasyon yetiştirmek istiyordu. Benimsenen eğitim sistemiyle aklın ve bilimin rehberliğini özümsemiş, Cumhuriyet bedelleri ve ülke problemlerine hassas, boyun eğmeyen, hakkını arayan, fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür yurttaş yetiştirilmesi hedeflenmişti. Cumhuriyetin birinci 70-80 yılında, verilen kimi ödünlere karşın, bu büyük ölçüde başarılarak ülkemiz bulunduğu coğrafyada örnek bir ülke oldu. Pekala, son 20 yılda uygulanmak istenen eğitim sistemi ile nasıl bir yurttaş yetiştirilmek isteniyor? ‘Dindar, muhafazakâr, ilişkin olduğu kümenin bedellerine hassas, itaatkâr, biat kültürünü benimseyen, eleştirel fikre kapalı, ilişkin olduğu kümenin buyruklarına bağlı’ yurttaş.”
‘BÜYÜK İDEALİSTLERDİK’
1992 yılında röportaj yaptığım Cumhuriyetin birinci öğretmenlerinden Melahat Togar, eğitime verilen büyük kıymetin, bu alanda gerçekleştirilen atılımların canlı bir ispatıydı. Çapa Öğretmen Okulu’ndan 1928 yılında mezun olan Togar ve sınıf arkadaşları, Cumhuriyetin birinci öğretmenleri oldular, Reşat Nuri Güntekin’in “Çalıkuşu” romanındaki Feride’yi kendilerine örnek aldılar, Anadolu’ya ışık vermeye koştular. Çapa Öğretmen Okulu’nu bitirdikten sonra imtihan kazanarak tahsiline devam etmek üzere Almanya’ya gönderilen Togar, eğitimini tamamlayıp döndükten sonra Haydarpaşa Erkek Lisesi’ne öğretmen olarak atanıyor. Gerisini röportajdan okuyalım:
“Ailem karşı çıktı, ‘Kız mektebine geç’ dediler. Fakat Atatürk bayan hocaların erkek mekteplerine verilmesini ve böylelikle bir yakınlık kurulmasını istiyordu. Ben birçok zahmete göğüs gererek Haydarpaşa Erkek Lisesi’nde 6 sene çalıştım. Biz Cumhuriyet çocuklarıydık, büyük idealistlerdik. Öğrencilerimizi düzgün yetiştirmek için çırpınıyorduk. Bizeyatırım yapıldı. Avrupa’ya gittik. Her vakit çok çalışmak, topluma hizmet etmek zaruriliği duydum.”
NASIL BİR İNSAN?
