Seçimler öncesi gündemin birinci sırasında yer alan mülteci problemini Prof. Dr. M. Murat Erdoğan ile konuştuk.
– Türkiye’de mültecilerin son durumu nedir?
Nisan 2011’de Suriyeliler Türkiye’ye gelmeye başladı. O periyotta Türkiye’deki mülteci sayısı 58 bindi ancak 2014’te en fazla mülteci barındıran ülke pozisyonuna geldi. Artık Türkiye’de 3,3 milyonu Suriyeli olmak üzere toplamda 5 milyon civarında mülteci ve sistemsiz göçmen var. Türkiye’de mülteciler konusunun son devirde tartışılması şaşırtan değil. Zira bu sayılarda mülteci her ülkede kıymetli bir tartışma bahsidir.
Dünyanın her tarafında göçmenler bir kalkınma aracı, lakin sistemsiz göç yani denetimsiz insani hareketlilik bir tehdit olarak görülüyor. Örneğin AB her yıl en az 2 milyon, Kanada 350 bin göçmen alıyor, Birleşik Arap Emirlikleri, nüfusuna nazaran dünyada en fazla göçmen olan ülke. Ancak mevzu mülteci olunca işler değişiyor. Yani güçlü / ekonomileri gelişmiş devletler, göçmenle mülteci ortasında önemli ayrım yapıyor. Zira göçmen planlanır ve siz ön denetimleri yapıp, gereksiniminize nazaran siz seçersiniz. Lisanına, mesleksel yeteneğine, yaşına, sıhhatine, kriminal durumuna bakabilirsiniz. Mülteciyi ise bir an kapınızda bulursunuz ve süreç idaresi çok daha zordur. Onun için dünyadaki 100 mültecinin yalnızca 15’i gelişmiş/zengin ülkelere ulaşabiliyor. Çok kısa vakitte milyonlarca mülteciye mesken sahipliği yapmak ve süreç idaresi son derece zordur. Biz başta mevzuya yalnızca işin memleketler arası boyutu ile baktık ve insan girişini çok küçümsedik. Dahası Suriyelilerin açtığı kapıdan milyonlarca insan daha geldi Türkiye’ye. Bütün bunların sıkıntılar yaratacağını yeni görüyoruz.
Temmuz 2023 prestiji ile Türkiye’de 3.3 milyon süreksiz muhafaza altında, 100 bin de ikametle Türkiye’de yaşayan Suriyeli bulunuyor. 250 bin civarı Suriyeliye de ikili vatandaşlık verildi. Yani Türkiye’de toplamda yaklaşık 3.7 milyon Suriyeli var. Artık huduttan giriş pek yok, lakin yılda yaklaşık 100-110 bin Suriyeli bebek Türkiye’de doğuyor.
1 milyon sistemsiz göçmen var
– Suriyeli olmayanlar da var ancak…
Türkiye’de Suriyeli olmayan ve çoğunluğu Afgan ve Pakistanlı olan, kendilerine milletlerarası müdafaa verilen yaklaşık 300 bin mülteci daha var. Fakat asıl sorunlu küme sistemsiz göçmenler. Yani Türkiye’de memleketler arası müdafaa alma vasfına haiz olmayan, yasa dışı biçimde Türkiye’ye giren ya da yasal girse de vizesi bitince gitmeyenler. Sistemsiz göçmeni yakaladığınızda olağanda ülkesine geri gönderme hakkınız var. Lakin uygulamada bu hiç de kolay olmuyor. Elinde kimlik olmuyor, nereden geldiğini bilmiyorsunuz, geri göndereceğiniz ülkeyle geri kabul anlaşmanız yoksa göndermeniz çok zorlaşıyor. Türkiye’nin yalnızca 13 ülke ile geri kabul mutabakatı var. O bile yetmeyebilir. Karşı ülke kabul etmiyorsa da yollayamıyorsunuz. Son on yılda 2 milyonu aşkın sistemsiz göçmen yakalandı, gönderme sayıları da arttı lakin ne kadarının geri gönderildiği çok aşikâr değil. Varsayımlarıma nazaran Türkiye’de 1 milyon civarında sistemsiz göçmen var. Şu anda Türkiye’de mülteci ve sistemsiz göçmen toplamı 5 milyon civarında.
Devlet hâlâ kararsız
– Bu durum nasıl yönetilir, nasıl risklerle karşı karşıya kalacağız?
Mülteci süreç idaresi çok zordur. Zira göç üzere gelenleri biz tespit etmedik, bahis “göç” değil, “kitlesel sığınma” ve sayı 5 milyondan fazla görünüyor. Süreç idaresi bu açıdan göç ile karşılaştırılmayacak kadar güç. Türkiye’de en kıymetli sorun, Suriyeliler konusunda devletin siyasetinin ne olduğunun netleşmemesi ve huduttan geçişlerin azaltılsa da durdurulamamasıdır. Bir gün bizde kalacak kardeşlerimizdir diyor, başka gün göndereceğiz, üçüncü gün helalleşeceğiz deniyor. Bu mevzuda devletin başı çok karışık. Bu olduğu sürece de bu işi yönetmek daha da zorlaşıyor ve riskler artıyor.
Toplumun yüzde 88.5’i Suriyeliler gönderilsin diyor
– Ne cins sorunlar?
Toplumlar, büyük sayılardaki denetimsiz insani akınlarda, kalıcılık emareleri ortaya çıkınca “merhametten”den ayrılıp, “endişe”ye yöneliyor. Hatta tasalar nefrete dönüşebiliyor. Başlangıçta mültecileri “mazlum-mağdur” görenler, “tehdit” olarak görmeye başlıyor. Toplumdaki telaşlar kısmen yanlış, eksik bilgilere dayalı ve hatta büsbütün temelsiz de olabilir. Fakat toplumdaki telaş ciddiye alınmaz ve topluma tatmin edici bilgiler verilmez, tedbirler alınmaz ise, o vakit hem toplumda panik başlıyor hem de popülist siyasetçilere, ırkçılara alan açılıyor. Türkiye’de Suriyelilerin varlığı 12 seneyi geçti. Bu mevzuda üç temel seçenek var: ülkelerine gitmeleri, öteki ülkeye gönderilmeleri ya da şayet ülkede kalacakları anlaşılıyorsa, ahenk siyasetleri yapmak. Türkiye üç seçeneği de gündemde tutmalı lakin gerçeklikten de uzaklaşmamalı. Suriyeli ve öbür mültecilerin süreç idaresini uygun yapamazsak, onların çocuk ve gençlerini Türk toplum sisteminin içine katamazsak, bu önemli bir risk alanı doğurur. Araştırmalarda, Türk toplumunun yüzde 90’ının Suriyelilerin Türkiye’de kalacağına inandığını lakin buna karşın 88.5’inin Suriyelilerin gitmesini istediğini görüyoruz. Toplumun içindeki korkuları yönetenlerin ciddiye alması gerekiyor. Biz kardeşiz bir şey olmaz üzere duygusal telaffuzlar ile süreç yönetilemez.
500 milyar Avroluk fatura
– Mültecilerin Türkiye’ye faturası nedir?
Türkiye’de bu bahiste gerçekçi bir hesaplama yok. Lakin mesela Almanya’da bir mültecinin yıllık maliyeti 15 bin Avro olduğu hesaplanıyor. Türkiye’deki mülteciler Almanya’da olsaydı kaça mal olurdu diye bir simülasyon hesap çıkarınca,12 yıldaki hesap 500 milyar Avro’ya çıkıyor. Türkiye’ye mülteciler için yılda 2-2.5 milyar Avro civarında dış kaynak geliyor. Ancak bu yetmez ve bahis yalnızca para ile çözülemez.
– Nedir pekala ana sıkıntı?
Mültecilerle ilgili telaşlar ortasında hata oranlarının artması, işinden olma, kamu hizmetlerinin berbatlaşması, iktisada yeni yük gelmesi, kimliksel bozulması ve güvenlik ön plana çıkıyor. Dahası mülteci sayısı denetim edilebilecek olanın üzerine çıkınca, popülist, çok sağ, ırkçı telaffuzlar güçleniyor. Bu da ülkenin demokrasisine risk yaratıyor. AB başta olmak üzere bütün gelişmiş dünyanın mülteci almama siyasetinin temelinde, onların gelmesi halinde ırkçılığın artması ve demokrasinin ziyan görmesi tasası var. Hele de kendisi ekonomik problemler yaşayan bir ülkede olağan ki meseleler ve reaksiyonlar güçleniyor.
Gitmeyecekleri anlaşıldı
– Türkiye’de toplumunun telaşı da mı güvenlikle ilgili?
Aslında sayı çok yüksek olsa da ailece Türkiye’ye gelen ve savaştan kaçan Suriyeliler konusu daha kolay yönetilebilirdi. Lakin sonrasında iki kıymetli şey, toplumun reaksiyonlarını değiştirdi. Birincisi, herkes Suriyelilerin büyük kısmının gitmeyeceğini anladı, ikincisi ise sistemsiz göç akını çok arttı. Böylelikle toplumda “Türkiye yol geçen hanı oldu”, “güvenliğimiz kalmadı” halinde telaşlar, kaygılar güçlendi ve siyasileşip nefrete dönüştü.
Toplumun ikna edilmesi şart
– İç savaşa sarfiyat mi?
Toplumdaki kırılma ve tasalardan nemalanan popülistlerin sınırsız ve sorumsuz telaffuzları bir tarafa, bu bölge sıkıntı ve ne yazık ki pek çok terör örgütünün de kullanıldığı bir bölge. İngiltere, Danimarka ülkelerinde birkaç bin mülteciyi öteki ülkelere gönderme gayretinde. AB her geçen gün daha müdafaacı tedbirlere yöneliyor. Bu ortamda telaşların sebeplerini küçümsememek lazım. İç savaş kelamı çok fazla, lakin beşerler kendilerini 2011’den evvelki periyottan daha az inançta hissediyorsa bu başlı başına bir meseledir ve toplumun ikna edilmesi gerekir.
– Mülteciler ne çeşit tasalar yaşıyor?
Suriyeliler de Türkiye’de kendilerini daha evvelki yıllara nazaran daha az inançta hissediyor ve yüzde 60’tan fazlası bir fırsat bulsa Avrupa’ya gitmek istiyor. Ancak gerçeklik ne yazık ki seçenekleri daraltıyor. 12 yılın sonunda Suriyelilerin Türkiye’de kalma ihtimalleri çok güçlendi. Fakat siyasi ortam ve Suriyelilere yönelik telaffuzlar öylesine sert ki, bunun yaratacağı handikapların çok farkında değiliz güya. Suriyeliler içinde Türk toplumuna müteşekkirlik duygusu azalıyor, öfke artıyor, bu da yeni bir Suriyeli milliyetçiliğine yer hazırlıyor. Suriyelilerin de kendi içinde gelişecekleri bu milliyetçilik Türkiye toplumu içindeki milliyetçiliği daha ırkçı bir yere çekebilir. Bu durumun Türkiye’nin gelecekte huzurunu kaçırmaya aday bir sorun olması ihtimalini göz gerisi etmemeliyiz.
Türkiye huzuru için adım atmalı
– Bundan sonra ne yapılabilir?
Türkiye’de uzunca bir mühlet sorun bir “mülteci” sorunu değil, “Suriye” sorunu olarak ele alındı. Mülteciler konusunun toplumsal ve siyasal etkilileri çok küçümsedi. Artık Türkiye’yi yönetenlerin Suriye’deki durumu ve Türkiye’deki Suriyelilerin sosyolojik dönüşümünü gerçekçi bir tabanda ele alması, ancak kesinlikle Türk toplumunun telaşlarını ve beklentilerini de dikkate almaları gerekiyor. Mevzuyu hala Suriye’deki idare ile ilişkilendirmek artık gerçekçi görünmüyor. İstekli geri dönüş konsepti Suriyelilerin içinde yok. Suriye idaresi de hiçbir vakit Türkiye’deki Suriyelilerin dönüşüne sıcak bakmadı. Zorla geri göndermenin de insan haklarına ve kanunlara tersliği açık, uygulaması da mümkün görünmüyor. Suriyeliler ve başka mülteciler için insan haklarına ve maddelerimize uygun bir biçimde “gönüllü geri dönüş”, “üçüncü ülkeye yerleştirme” ve “uyum” başlıklarında siyasetlerin belirlenmesi, kapsamlı stratejinin geliştirilmesi ve uygulamaya geçilmesi gerekiyor. Kıymetli bir konu da topluma ahenk siyasetlerinin ne olduğunun anlatılmasıdır. Ahenk siyasetlerinin kalıcılığı güçlendirme riski var, fakat şayet mültecilerin kalma ihtimali yüksek ise, yapılmamasının riski daha fazla. Ahenk siyaseti sığınmacılara bir armağan değil, temelde Türk toplumunun huzurunun, refahının bozulmaması için yapılır. Burada temel amaç kitle ise okul çağındaki 1 milyonu aşkın çocuk olmalıdır.
Gençler nefretle büyüyor
– Son periyotlarda Fransa’da yaşanan olaylarda ve Hollanda başbakanı istifası da tekrar mülteci meselesiyle ilgiliydi, ne diyeceksiniz?
Son yıllarda pek çok Avrupa ülkesinde yaşanan göçmenlerle ilgili gerginlik ve olaylara bakınca, aslında mülteciler konusundaki süreç idaresinin ne kadar güç olduğu daha uygun anlaşılabilir. Avrupa siyasetinin şu an tahminen de en kıymetli konusu göçmenler ve mülteciler. AB bu mevzuda çok net bir dışsallama siyaseti arayışında, buna karşın kendi ortalarında anlaşamıyorlar. Bütün Avrupalılar, “biz mülteci istemiyoruz zira bu bizim demokrasimiz ve ekonomimiz için risk” diyor, hatta mültecileri diğer ülkelere göndermeye çalışıyorlar. Fransa’da son devirde yaşananlar mülteciler ile ilgili olmasa da göçmen kökenlilerin ahenk problemlerine işaret ediyor. Eski sömürgelerden gelen ve çabucak hepsi Fransa’da doğan gençler, bu ülkeye nefretle büyüyor. Burada sosyolojik ve tarihi sebepleri uygun okumak lazım. Ahenk siyasetlerinin neden gerekli olduğunu anlamak bakımından da değerli ipuçları var burada.
