1998 yılında araştırma yöneticisi olarak vazife yaptığım Küresel Menkul Bedeller, beni yeni hizmete giren Borsa’yı incelemek için Beyrut’a yolladı. Yollarda Suriyeli askerler nöbet tutarken, meskenlerin birçoklarının duvarları mermi izleriyle doluydu. Yıkılan duvarlar plastik brandalarla kapatılmıştı. Fakat, kıyıda tam manasıyla dolçe vita karar sürüyordu, gece klupleri tıka basa doluydu.
Lübnan’ın finans topluluğunun sermaye piyasasını geliştirmeye hazır olmadığını rapor ettim, Global’in Lübnan macerası kapandı. Fakat, gezdiğim tüm Orta Doğu ülkeleri ortasında (Mısır, Fas, İsrail) bir tek bu ülkeye aşık olmuştum. 1970’lerde Orta Doğu’nun Rivyerası yahut İsviçre’si olarak tanımlan Fenikelilerin vatanı iç savaştan harap olmuştu. Lakin, halkı mahir ve eğitimliydi. Milyonlarca gurbetçi ülkeye GSYH’ya oran olarak dev ölçüde emekçi dövizi yolluyordu. Lübnan, uzun mühlet bu dövizler, turizm ve dış yardımlarla yoluna devam etti. Fakat, ülkede siyasi tıkanıklık, cambaz bir merkez bankası ve istikrarsız hükümetlerin sonu gelmez harcama hırsı 2020’de dünyanın en derin krizini tetikledi.
Bu makalede çeşitli kaynaklardan edindiğim bilgileri derleyerek Lüban krizini anlattım. Zira, Türkiye’nin sonu Arjantin değil, Lübnan üzere olabilir.
Erdoğan’ın Mehmet Şimşek’i bir sefer daha iktisadın başına getirerek bizi batıran Yeni İktisat Modelinden vazgeçeceği duyumları var. İnanmıyorum. Şimşek işbaşına gelse de, o da demokrasi üzere otobüs vazifesi yapar. Erdoğan döviz kasvetini aşar aşmaz yeniden bildiğine döner. Hatta, birtakım iktisat kurmayları ortasında bizi uçurumun eşiğine götüren sistemin daha da katılaşması için planlar var:
Yeni İktisat Modelinin mimarı olduğu tez edilen Şefik Çalışkan 2 gün evvel Ekonomim.com’a şu açıklamayı yaptı:
“Gelinen süreçte, düşük faiz-yüksek kur siyasetinden vazgeçilmeden, iktisat programının derinleştirilmesini öneren Çalışkan, bu gayeye yönelik olarak nakit, kredi ve tasarruf siyasetinde da tekliflerde bulundu.
Tasarrufların TOKİ aracılığıyla konut alımına yönlendirilebilmesini öneren Çalışkan, bu gayeye yönelik TOKİ projeleri geliştirilmesini önerdi. Çalışkan, ayrıyeten altın muhafazalı tasarruf araçlarının genişletilmesi ve çeşitlendirilmesinin gerekli olduğunu vurguladı.
Altın süreçlerinin özendirilmemesini öneren Şefik Çalışkan, bilhassa altının alış pahası ile satış bedeli ortasındaki makasın yüksek tutulmasını sağlayacak tedbirler alınabileceğini kaydetti.
Döviz geliri olmayan şahısların döviz borçlanmasının önlenmesi ve iktisat idaresinin müdahalesiyle Londra swap piyasasının devreden çıkarılmasını dövizin negatif tesirlerinin önlenmesi istikametinde kıymetli adımlar olarak niteleyen Çalışkan, düşük faiz siyasetiyle da istihdam odaklı olmayan sıcak paranın önlendiğini belirtti.
Çalışkan, dövizden TL’ye geçişin sağlanması için ise döviz süreçlerinin daha istikrarlı yürütülmesini önererek, “Bireylere döviz bazlı kredi verilmesi teşvik edilmediği üzere efektif döviz tasarrufu da yapılmamalı. Alım ve satım ortasındaki marj açılmalı. Kur artışı vergilenmeli. Şirketlerin döviz mevduat tutmasına alternatif olarak şirketlere Hazine döviz cinsi tahvil verebilir. Gelen sıcak paraya bir yıl limiti konulmalı, efektif alım-satımı zorlaştırılmalı. Şirketlerin kambiyo gelirleri vergiye tabi tutulmalı, kambiyo ziyanları da sarfiyat yazılamamalı” tekliflerinde bulundu.
Şimdi, dönelim Lübnan’a. Bakalım siz de benim üzere benzerlikleri sezebilecek misiniz?
Lübnan, 1975-1990 iç savaşının akabinde istikrarsız hükümetlerin sonsuz harcama hırsı ve karşılığında ulusal gelir üretimini zenginleştirecek çok az verimli yatırımla borç biriktirmesinden kaynaklanan derin bir ekonomik krizle boğuşuyor.
Hizmet odaklı iktisadın merkezinde yer alan bankalar felç oldu. Tasarruf sahiplerinin dolar hesapları donduruldu. Kullanabilecekleri tasarrufların da artık orjinal kıymetinin çok altında olduğunu öğrendiler. Para ünitesi çöktü ve nüfusun genişleyen kısmını yoksulluğa sürükledi.
LÜBNAN NEREDE YANLIŞ YAPTI?
Lübnan’ın 2019’dan bu yana yaşadığı mali çöküş, bir vakitler Orta Doğu’nun İsviçre’si olarak bilinen ulusu tekrar inşa etme vizyonunun, mezheplere bölünmüş bir siyasi seçkin kümesi tarafından istismar edilmesinin kıssası.
İç savaşta yerle bir olan Beyrut kent merkezi, milletlerarası mimarlar tarafından inşa edilen gökdelenler ve lüks butikleriyle dolu gösterişli alışveriş merkezleriyle yükseldi.
Ancak Lübnan’ın o vakitler dünyanın en yüksek oranı olan kamu borcu/GSYHsi %150’ydi. Bu dağ üzere bir borç için gösterecek çok az şeyi vardı. Santralleri 24 saat elektrik sağlayamıyorken, Lübnan’ın tek sağlam ihracatı insan sermayesi.
NASIL BU KADAR BORÇLANILDI?
Bazı ekonomistler, Lübnan’ın mali sistemini, mevcut alacaklılara ödeme yapmak için yeni paranın ödünç alındığı, siyasetin göz yumduğu bir Ponzi planı (Piramit dolandırıcılığı) olarak tanımlar. Ponzi planları, sisteme giren taze para bitene kadar hayatta kalır. 6,5 milyonluk bir ulus onyıllarca süren iç savaşta dahi mali olarak ayakta kalırken, barış periyodunda bu kerteye nasıl ulaştı?
İç savaştan sonra Lübnan, bütçe ve dış istikrarını turizm ve personel geliri, dış yardım, finans sanayisinden elde ettiği çıkarlarla finanse ederken, merkez bankası rezervlerini sürekli artırdı. Körfez Arap devletlerinin cömertliği de mali dengelenmede kıymetli rol oynadı.
En sağlam dolar kaynaklarından biri, iş bulmak için yurt dışına giden milyonlarca Lübnanlının meskene gönderdiği para. 2008’deki global mali krizde bile konuta nakit gönderdiler.
Ancak 2011’den itibaren Lübnan’daki siyaset sahnesine mezhepsel çekişme çıktı. Komşu Suriye de dahil olmak üzere Orta Doğu’nun birçok kaosa sürüklendiğinden, emekçi dövizleri yavaşlamaya başladı.
Bir vakitler emniyetli destekçileri olan Sünni Müslüman Körfez ülkeleri, İran’ın siyasi gücü artan ağır silahlı Lübnanlı Şii bir küme olan Hizbullah’ın artan nüfuzu nedeniyle yüz çevirmeye başladı.
İşçi transferleri, temel besinlerden gösterişli otomobillere kadar her şeyin ithalatını karşılayamadığı için bütçe açığı fırladı ve ödemeler istikrarı sürdürülemeyecek ölçüde bozuldu.
Krize giden yolda son evre, 2016 yılında bankaların dolar mevduatı için dikkate paha derece yüksek faiz oranları ödemeleri oldu. Kısa müddette, Lübnan lirası mevduatları için daha da inanılmaz oranlar sunulmaya başlandı.
Lübnan poundunun yirmi yılı aşkın müddettir 1500’e sabitlendiği düşünülürse, sıcak paranın kaybedecek neyi vardı? Dolarlar sisteme tekrar aktı ve bankalar kamu ve özel bölüm harcamalarını finanse etmeye devam ettiler.
BANKALAR NASIL BU KADAR YÜKSEK GETİRİ VEREBİLİR?
O yıllarda Lübnan’da siyasi kitlenme yaşanırken, uzlaşmazlık onu 2016’nın büyük bir kısmında lidersiz bırakmıştı.
1993’ten beri eski Merrill Lynch bankacısı Riad Salameh liderliğindeki merkez bankası Banque du Liban, bankalara dolar swapları için cömert getiriler sunmaya varan bir “finansal mühendisliği” başlattı. Bu mühendislik, şayet çabucak akabinde ıslahatlar yapılırsa uygun olabilirdi – ancak kesimli siyasi yapı hiç bir ıslahata açık değildi.
Yükselen dolar akışı artan döviz rezervlerinde kendini gösterdi. Daha az bariz olan merkez bankası yükümlülüklerindeki artıştı. Birtakım hesaplara nazaran, merkez bankasının net rezervleri kayda kıymet ölçüde eksiye düşmüştü. Bu ortada, Lübnan’ın finansman masrafları bütçe harcamalarının yaklaşık üçte birine yükseldi.
ÇÖKÜŞÜ NE TETİKLEDİ?
Devletin harcamaları dizginlemesi gerektiği bu kritik noktada, siyasetçiler 2018 seçimlerinden evvel kamu maaşlarına artırım yaptılar. Hükümetin vaat ettiği ıslahatları yerine getirememesi, yabancı bağışçıların vaat ettikleri milyarlarca doları alıkoymaları manasına geliyordu.
Huzursuzluk için son kıvılcım, WhatsApp aramalarını vergilendirme planıyla Ekim 2019’da geldi. Büyük bir diaspora ve Lübnan’ın zenginlerin lehine çarpık düşük vergi rejimi ile boğuştuğu bir ortamda, Lübnanlının en tanınan bağlantı yoluna vergi koymak felaketti.
Değişiklik talep eden, hayal kırıklığına uğramış gençlik tarafından yürütülen kitlesel protestolar ülkeyi felç etti. Hizmet ağır iktisat de pandemide turizm gelirlerini yitirdi.
Döviz girişleri kurudu ve tasarruflar Lübnan’dan kaçmaya başladı. Bankaların artık dışarıda kuyruğa giren mevduat sahiplerine ödeme yapacak kadar doları yoktu, bu yüzden kapılarını kapattılar. Hükümet de dış borçta temerrüde düşürdü.
Para ünitesi, evvel dolar karşı 1.500’den 34.000’e düştükten sonra Ocak 2022’nin sonlarında yaklaşık 23.000’de istikrar kazandı.
Bu problemlere ek olarak, Ağustos 2020’de Beyrut limanında meydana gelen patlama 215 kişinin vefatına ve milyarlarca dolarlık hasara neden oldu.
Hızlı bir ekonomik daralmanın eşliğinde kamu borcu 2021’de gayri safi yurt içi hasılanın %495’ne tırmandı.
LÜBNAN ARTIK NEREYE GİDİYOR?
Reuters’in siyasi kaynaklara dayandırdığı bir habere nazaran, Lübnan merkez bankası lideri Riad Salameh’e verilen siyasi takviye azalmaya başlamış üzere görünüyor. Salameh, Şubat ayında Asharq News ile yaptığı bir röportajda ve sonrasında tekraren, misyonda yeni bir periyot istemeyeceğini duyurdu. Lakin, Salameh’in istifasını Mart ayında süreksiz Başbakan Najib Mikati’ye sunduğuna dair doğrulanmamış haberler var. Bunun, mezhepsel bir güç istikrarını müdafaa muhtaçlığı nedeniyle karmaşık bir süreç olduğu söylenen hükümetin onayını beklediği bildiriliyor.
Bu ortada, Salameh’in Lübnan ve Avrupa’da işlediği tez edilen mali cürümlerle ilgili soruşturmalar görünüşe nazaran sürat kazanıyor. Salameh, kamu fonlarını zimmete geçirme, yolsuzluk, yasadışı zenginleşme ve kara para aklama da dahil olmak üzere çok sayıda tez edilen cürümle karşı karşıya bulunuyor. Avrupalı müfettişler, bu tezlerle kontaklı olarak Lübnan’da suçlanan şahitleri ve bireyleri sorgulamaya devam etmek için Nisan sonunda Lübnan’a döndü. Mayıs’ta Interpol Salmeh için kırmızı bülten yayınladı.
Bu gelişmeler, Lübnan’a cumhurbaşkanı seçme konusundaki çıkmaz devam ederken, siyasi felç manasına geliyor. Ülke gibisi görülmemiş bir ekonomik ve mali felaketle karşı karşıya. Lübnan’ın finans ve bankacılık kurumlarına olan itimadın tekrar tesis edilmesi acil bir ihtiyaçken, bunu yapacak önder ve irade yok. Dış borç temerrüdü, üç haneli enflasyon, öldürücü devalüasyonlar, iflas eden bankalar, kaygı verici bir GSYİH daralması ve artan temel mal kıtlığı dahil olmak üzere bir dizi müthiş ekonomik ve finansal faktörü bir ortaya getiren kriz, Dünya Bankası tarafından çağdaş tarihin en kötülerinden biri olarak tanımlanıyor.
Bu kritik noktada, merkez bankası lideri seçimi neredeyse lider seçimi kadar kıymetli.
Ama, Lübnan için asıl uğraş bu ikili seçimden sonra başlayacak. Siyasalların ekonomiyi krizden çıkartacak konsensus için mezhepsel farklılıklarını kenara koymaları, Hizbullah’ın tesirinin azalması, yeni ve istikrarlı bir hükümetin dış yardım cezbedecek kapsamlı bir ıslahat planı ortaya koyması lazım.
Tencerede bu yemek ağır ağır pişerken, halk artık dolarla dönen karaborsa iktisadına geçti. Açlık ve yoksulluk afet boyutlarında.
Anlayana sivri sinek saz
FÖŞ
