Sovyetler Birliği’nin; uzun bir gerileme devri sonunda, 12 Eylül 1990 tarihinde imzalamak durumunda kaldığı, II. Dünya Savaşı’nı hukuken, Soğuk Savaşı prensip olarak bitiren Moskova Muahedesi (esas ismi Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany) ile dünyanın yeni bir periyoda girdiği uzun bir müddet yazılıp çizilmiş idi.
Nitekim bu mutabakat basitçe Birleşik Almanya’nın yine kurulmasını tanımlamakla kalmamış, Sovyetler Birliği’nin ekonomik ve politik manada çöküşünün son noktasını belirlemişti. Doğal olarak bu çöküşün öteki bir manası da Batı’nın politik sisteminin, neo-liberal prensiplere dayanan kapitalizmin ve NATO’nun oluşturduğu askeri paktın gücünün tartışmasız üstünlüğü olarak yorumlanmıştı.
Nitekim ünlü siyaset bilimci Francis Fukuyama’nın 1992 yılında yayınladığı “The End of History and The Last Man” yani kısaca “Tarihin Sonu” tezi de bu fikrin eseri idi. Bu teze nazaran Batı’nın kıymetleri ve ekonomik ile politik gücü büsbütün galip gelmişti. Natürel bu muazzam zaferin sonucunda artık dünya harmoni içinde bu nizam altında yaşayacaktı.
Ama bu tezi savunanlar tarihin ve jeopolitik biliminin unutulmaz prensiplerini unutmuşlardı.
Aynı tez Roma Cumhuriyet’nin II. Pön Savaşı’nda Kartaca’yı büsbütün mağlup ettiğinde, Napolyon’un 1815’te kesin olarak yenildiğini onaylayan Viyana Anlaşması’nda, I. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın dize getirildiğini ve yeni dünya sisteminin başladığını ilan eden 1919 Versay Anlaşması’nda tekrar edilmişti.
Bu tezi tekrar edenlerin yalnızca isimleri değişikti: Konsül Publius Conelius Scipio Africanus, I. Wellington Dükü Arthur Wellesley, İngiliz Başbakanı David Lloyd George ve Fransız Başbakanı Georges Clemenceau sırası ile kendi periyotlarında elde edilmiş bu göz kamaştırıcı zaferlerin akabinde birebir tezi savunmuşlardı.
Ama Roma Cumhuriyeti, Roma İmparatorluğu’na dönüştüğü ve gücünün doruğuna ulaştığı periyotta için için çökmeye başlamıştı. Britanya İmparatorluğu 1815’te dünyanın tek üstün gücü haline geldiği anda, kendi topraklarından doğan Sanayi Devrimi’ne karşın bağıntılı gücü gerilemeye başlamıştı. Hakikaten yalnızca 56 yıl sonra, 1871 tarihinde, eski sömürgesi olan 13 koloninin yarattığı Amerika Birleşik Devletleri, Britanya İmparatorluğu’nu GSYH büyüklüğü manasında geçecekti.
En berbat yanılanlar ise, I. Dünya Savaşı sonunda, 1918’te Almanya’yı kesin bir formda yenmiş olan muzaffer Batılı Müttefik Devletler idi. Almanya 1925’te yine ayağa kalkmaya başlamış, 1939’ta ise Batı’ya yine meydan okumuştu. Ne Georges Clemenceau, ne de Lloyd George 1940 yaz aylarında Almanya’nın Pireneler’den, Doğu Polonya’ya kadar Avrupa’nın hakimi olduğunu, Paris’in kaz adımları geçit yapan Alman askerleri tarafından işgal edildiğini yahut başta Londra olmak üzere İngiliz kentlerinin Luftwaffe (Alman Hava Kuvvetleri) tarafından bombalandığını göremeyecekti.
1940 yılında Almanya’nın kazanmış olduğu muazzam zaferler sonrasında, “Bin yıl sürecek III. Reich imparatorluğunu” ilan etmiş olan Adolf Hitler ise 30 Nisan 1945 tarihinde zirvesine yağan Sovyet top mermileri altında sığınağında intihar edecekti. Bu yanılgılar dizisi Almanya’yı ikiye bölen Elbe Nehri’nden Pasifik Okyanusu’na kadar geniş tesir alanına sahip haline getiren, II. Dünya Savaşı’nın muzaffer Sovyetler Birliği’nin başkanı Joseph Stalin ve ardılı Nikita Krushchev ile de devam edecekti. Stalin II. Dünya Savaşı sonrasında muzaffer Kızılordu’ya güvenerek Çekoslovakya’da komünistleri iktidara getirecek bir darbe yaptırıp, daha sonra Batı Berlin’i ablukaya almayıp, dünyanın resmen bölüşüldüğü 1945 Potsdam Konferansı’nın kararlarını çiğnemeseydi, Soğuk Savaş başlamayacaktı. Hakikaten Sovyetler Birliği’ni yıkan en kıymetli neden Soğuk Savaş olacaktı.
Stalin’in ardılı Krushchev’in 18 Kasım 1956 tarihinde Moskova’da düzenlenen bir diplomatik resepsiyonda Batılı diplomatlara hitaben söylediği “Tarih bizim yanımızda. Sizi (tarihin derinliklerine) gömeceğiz.” kelamından yalnızca 8 yıl sonra Sovyet başkanı koltuğunu kaybedecek, 35 yıl sonra ise tarihin yanında olduğunu söz ettiği yıkılmaz olarak düşünülen Sovyetler Birliği’nin çöktüğünü ise göremeyecekti.
Bu yazının gayesi bir tarih dersi vermek değil okuyucuya 7000 yıllık jeopolitik biliminin ölümsüz prensiplerini hatırlatmaktır.
Savaş ise jeopolitik ya da büyük stratejinin hala en değerli aracıdır. Birinci Körfez Savaşı, Yugoslavya’nın bölünmesi, Çeçenistan Savaşları, “War on Terror”, İkinci Körfez Savaşı, Rusya-Gürcistan çatışması, Suriye İç Savaşı, Azerbeycan-Ermenistan çatışması ve Ukrayna Savaşı örnekleri; büyük jeopolitik çekişmede, savaşın hala bir araç olarak kullanıldığını gösteriyor.
Savaşlar aslında politik fay sınırları üzerinden doğar. 18-19. Yüzyıl Fransız-İngiliz çabasında fay sınırları Flanders, Ren Bölgesi ve Tuna çizgisi üzerinde çizilmiş idi. Olağan bu dayanılmaz çaba Kuzey Amerika ve Hindistan’da da devam etmişti. 19. yüzyılın sonunda jeopolitik fay sınırları bu defa Alsace-Lorraine ile Balkanlar üzerinde çizilmişti. Bu fay çizgileri birinci dünya savaşını tetikleyecekti.
Birinci Dünya Savaşı öncesinde ise fay sınırları Polonya Koridoru ve o vakitlerin hasta adamı Çin’in paylaşımı sıkıntısı üzerinde oluşuyordu.
Soğuk Savaş ise fay çizgilerinin süratle yer değiştirdiği bir periyoda damgasını vurdu: Kore, Batı ve Doğu Berlin, Süveyş Kanalı, Küba, Vietnam, Ortadoğu, vs. Neyse ki termonükleer silahların mümkün yıkıcılığının dehşeti tarafları dizginledi. Hatta Fransa-İngiltere-İsrail’in 1956 yılında Süveyş Kanalı’na ortak taarruzu sonucu ortaya çıkan krizler; Sovyet-ABD ortak müdahalesi ile büyük bir jeopolitik krize dönüşmeden önü alındı.
Stalin makul 1950’de Kore Savaşı’na açıkça müdahil olmamasına karşın, satrançta bir fil üzere kullandığı Mao’nun elini özgür bırakırken, çatışmanın denetimli bir halde devamını dilek etmişti. Ne de olsa bu tarihte Sovyet nükleer gücü Amerikalılar ile kıyaslanamazdı. Lakin Stalin’in ardılı olan Krushchev’in Sovyetler’in kıtalararası termonükleer füze kapasitesindeki eksikliğini, Küba’ya kısa ve orta menzilli nükleer füzeler yerleştirerek telafi etmeye çalışması, az daha sıcak bir savaşa neden olacaktı.
1991’den sonra dünyanın daha olağan bir hal aldığını varsayıyoruz fakat yeniden yanılıyoruz.
Bugün ise garip bir formda, Çin-Rusya eksenine karşı Batı’nın jeopolitik uğraşı geçmişi andırmaya başladı. Rusya-Ukrayna çatışması, tarafların birbirini yenemediği, karşılıklı grogi olmuş ve sendeleyen boksörlerin karşılaşmasına benziyor. Rusya’nın, eski Sovyet doktrininden uzaklaşarak, süratle sonuç alabileceğini düşündüğü bir askeri operasyonu tercih etmesi, Mart 2022’de Ukrayna’nın hayati merkezlerine ulaşamaması sonucunu doğurdu.
Batı ise savaşın Doğu Ukrayna’da sonlu bir savaş olarak “kontrolde” kalması istikametinde kartlarını oynarken, savaş ve Batı’nın yaptırımları uzun vadede Rusya-Çin eksenini sağlamlaştırmış oldu.
Savaşın kaybedenlerinin Ukrayna ve Rusya olduğu kesin olsa da dünyaya yayılan sert bir enflasyon dalgası OPEC hariç her ülkeyi vurdu. AB’nin ana motoru Almanya 2023 yılının ikinci yarısına sakinlik tehlikesi altında girerken, ABD enflasyonu dizginlemek için yaptığı faiz artışları nedeni ile hakikat regüle etmemiş olduğu küçük-orta etkin büyüklüğüne sahip bankaların makus bilanço idarelerinin riskini kapatmaya çalışıyor.
Aynı vakitte savaş, Çin’e Batı’nın ekonomik yaptırımlarının ne kadar kapsamlı ve yıkıcı olacağını gösterdi. Çin’in, Taiwan ve Güney Çin Denizi kıta sahanlığı üzerinde kısa vadede bir atılım yapması hayli güç görünürken, Çin; Doğu Pasifik’ten Amerikalıların batmaz uçak gemileri olan Mariana Adaları’na kadar menzildeki taarruz gücünü arttırmış durumda. O denli ki Çin’de Amerikalıların Pasifikteki en stratejik noktası olan Guam’ı vuracak 4,000 km. menzilli DF-26 füzelerini “Guam killer” olarak isimlendiriliyor. Çin donanması, ülkenin dünyanın en büyük tersane kapasitesine sahip olmasının dayanağı ile süratle genişliyor. Çin’in 2045 tarihine kadar 6 uçak gemisi vazife gücü oluşturacağı varsayım ediliyor. Fakat Çin’in hala daha küçük ölçekli savaş gemisi olan destroyer, firkateyn ve korvet sayısında Amerikan Pasifik donanmasının gemi sayısına ulaştığı düşünülüyor. ABD’de Demokratlar ve Cumhuriyetçiler aylarca devam eden müzakereler sonunda borç tavanı limiti konusunda uzlaşırlarken, Çin’de bu işler kısaca ve merkezi idare altında çözülüyor. Çin kısa menzilli füze bataryalarının sayısını o denli bir seviyeye getirdi ki, Amerikan uçak gemisi vazife güçleri ve bölgedeki deniz ve hava üsleri Taiwan bölgesinde olabilecek bir çatışmada direkt amaç halindeler.
Her ne kadar Taiwan sıkıntısı, 1920-1930’ların Polonya Koridoru sıkıntısına giderek benzese de, Çin’in askeri ve ekonomik manada atak yapabilmesi epeyce sıkıntı. Bir sefer Çin ve Batı Bloku giderek birbirinden uzaklaşsalar dahi birbirine ekonomik manada kolay kolay ayrılamayacak bir halde kenetlenmiş durumda. Çin’in toplam ihracatı, toplam GSYH’e oran ile yaklaşık %20 üzere bir orana sahip. Çin iktisadının işleyişi kıymetli ölçüde Batı’daki tüketici talebine bağlı ki, birebir bağımlılık Batı için de geçerli. Son devirde üretim ve tedarikin Çin’den diğer ülkelere kaydırılmaya çalışıldığı çokça yazılıp çizilse de, Çin’deki devasa kapasitelerin bugünden yarına oluşturulması çok güç. Üstelik üretim kapasitesi ve üretim maliyeti işin bir istikameti. Çin’in lojistik, altyapı ve sistem olarak dünyada hala yakın bir alternatifi yok. Global bedel zincirleri lakin 40-50 yıllık planlama ile baştan aşağıya değişebiliyor. Global ekonomik sistem eğlenceli bir bilgisayar oyunu üzere işlemiyor. Çin, stratejik bir proje olan (2013-2021 ortasında 890 milyar USD büyüklüğünde yatırım yapıldı.) “Belt & Road Initiative” ile kendi ekonomik bölgesini oluşturmak niyetinde. Ukrayna Savaşı da; Çin’e alternatif bir finansal sistem kurmanın ve bunu süratle yapması gerektiğini öğretti.
Batılı demokrasilerin giderek vasat yöneticiler üretmesi ve finansal risklerin çağdaş kapitalist sistem içinde sürdürülemez bir seviyeye gelmesi, jeopolitik riskleri daha da arttıracaktır. Çağdaş kapitalizm aslında 2008’de yara almasına karşın para ve kredi tabanını genişleterek sistematik ziyanı örtmek dışında bir şey yapılamadı. Artık ise Batılı ekonomiler bu kadar büyük bir nakdî taban, yüksek enflasyon ve düşük büyüme tuzağına düşmüş durumda.
Çin ise iç piyasayı büyütmek için desteklediği ve para akıttığı taşınmaz kesiminin yarattığı bataklıktan çıkmaya çalışıyor. Bu kadar ekonomik prodüktivitesi düşük bir bölümü oluşturmak ve büyütmek, Japonya’nın 1980’lerde düştüğü tuzağının benzerine düşmek manasına geliyor.
Türkiye iktisadını USD/TL ve BIST ile yorumlamaya çalışan “grafikçi iktisatçılar” ve “kahvehane ekonomistleri” üzere Youtube kahramanlarına bakmayın. Asla bir “Big Reset”, “Bretton Woods 2.0” olmayacak ve ekonomik riskler, siyasi riskleri besleyecek ve bu riskler yeni bir dünya tertibini oluşturacak. 2020’li yıllarda bu harikulade değişimi yaşıyoruz. Artık moda yapay zekânın insanlığın sonunu getirip getirmeyeceğini tartışmak. Yapay zekanın tehlike olup olmamasından öte kısa vadede diğer tehlikelerin kapıda beklediğini düşünmek gerekiyor.
Burak Köylüoğlu
4 Haziran 2023
