İngiliz Sunday Times gazetesinin haberine nazaran, birinci hadiselerin ortaya çıktığı Çin’in Hubey eyaletinin merkezindeki Vuhan kentindeki laboratuvarda salgın öncesinde yarasalardan elde edilen koronavirüslere fonksiyon kazandırmaya yönelik çalışmalar yapılıyordu.
Vuhan Viroloji Enstitüsünde (WVI) yapılan kelam konusu çalışmalarda, 2002-2003 yıllarında Şiddetli Akut Teneffüs Sendromu (SARS) salgınına yol açan koronavirüse, birebir tıptaki öbür bulaşıcı ve ölümcül koronavirüslerin genetik kesimleri eklenerek hayvanlar üzerinde deneyler yürütülüyordu.
Çin’in güneyindeki bir mağara ve maden ocağından alınan koronavirüs numuneleriyle yürütülen kelam konusu araştırmalar, ABD Ulusal Sıhhat Enstitüsünün (NHI) sağlanan fonlarla yürütülüyor, üstelik bu fonlar, salgının akabinde Kovid-19’un kökenlerini araştırmak üzere Dünya Sıhhat Örgütünce (DSÖ) Vuhan’a gönderilen bilim heyetine öncülük eden İngiliz uzman Peter Daszak’ın lideri olduğu vakıf aracılığıyla sağlanıyordu.
Öte yandan Vuhan Viroloji Enstitüsündeki fonksiyon kazandırma araştırmaları için kilit nitelikteki deneysel teknikleri konusunda ABD’nin Kuzey Carolina Üniversitesinden virolog Ralph Baric’in yol gösterici rolü oynadığı ortaya çıktı.
ABD Dışişleri Bakanlığının, Kovid-19’un kökenine dair yürüttüğü soruşturma kapsamında derlediği, ortalarından zımnilik dereceli raporlar, iç yazışmalar, bağlantı kayıtları ile bilimsel araştırmaları ve aktivistlerin son 3 yılda Bilgi Edinme Hakkı Yasası kapsamında elde ettiği yüzlerce sayfa belgeyi inceleyen Sunday Times, virüsün laboratuvardan kaza sonucu çıkma ihtimalini güçlendiren bulgulara ulaştı.
Öte yandan haberde, ABD Dışişleri Bakanlığının soruşturmasında vazife alan, yükselen salgın hastalık tehditleri, biyolojik savaş ve Çin bahislerinde uzman üç yetkiliyle yapılan röportajlara yer verildi.
ABD’li yetkililer, Vuhan Viroloji Enstitüsünün, koronavirüslere fonksiyon kazandırma deneylerini, Çin ordusuna bağlı bilim kurumlarının işbirliğinde, “biyolojik silah geliştirme amacına yönelik” bilinmeyen bir proje ile paralel yürüttüğü tezini ortaya attı.
SARS SALGINI VE KORONAVİRÜS ARAŞTIRMALARI
Kovid-19’a yol açan SARS-Cov-2 virüsünün tabiatıyla mi ortaya çıktığı yoksa laboratuvarda üretilip ezkaza mı sızdığı tartışması salgının başından bu yana hem bilim dünyasında hem de siyasi etraflarda tartışılıyor.
İddiaların odağındaki Vuhan Viroloji Enstitüsü (WIV), 2002’de Çin’in güneyindeki Guangdong eyaletinde ortaya çıkan SARS salgının akabinde koronavirüsler alanındaki çalışmalar için kıymetli bir merkez haline geldi.
Bu devirde Çin’in güneyindeki mağaralarda yarasa kolonileri üzerine yaptığı saha araştırmalarıyla tanınan WIV araştırmacılarından Dr. Şı Cingli, topladığı koronavirüs numuneleri ve öbür virüslerle deneyler yapıyordu. O denli ki bu çalışmaları nedeniyle ülkesinde “yarasa kadın” olarak anılıyordu.
Şı, çalışmaları sırasında İngiliz zoolog Peter Daszak ile tanıştı. O yıllarda merkezi New York’ta bulunan Wild Life Trust isimli küçük bir sivil toplum kuruluşunda yöneticilik yapan Daszak, ABD’de 11 Eylül saldırısının ve SARS salgınının akabinde biyo-terörizm ve salgın hastalıklarla gayrete ilgilinin artmasıyla bu alana yöneldi ve Eco-Health Alliance isimli bir vakıf kurarak hayvanlardan insanlara bulaşan zootonik virüslere odaklı çalışmalar yürütmeye başladı.
Dr. Şı ve takımı, Dazsak’a saha ve laboratuvar çalışmaları konusunda takviye sağlıyordu. Dazsak, 2009’da PREDICT (öngörmek) ismini verdiği, salgınlara yol açabilecek virüslerin araştırılmasına yönelik bir program için, ABD Ulusal Sıhhat Enstitüsünden (NHI) 5 yıllığına 18 milyon dolar ödenek aldı. Bunun 1 milyon doları Dr. Şi ve WIV’ye gidecekti. Programı 2014’ten sonra da ek ödenekle yenilenerek 2018’e kadar devam etti.
”İŞLEV KAZANDIRMA”
WIV, mağaralardan topladığı virüsleri katalogluyor ve riskli denebilecek kimi deneylerle virüsün davranışlarını anlamaya çalışıyordu. Bulguları bilim dünyasına açıkladıkları birinci araştırmalarda ilişkili riskler, aşı çalışmalarına taban hazırlayacağı gerekçesiyle meşrulaştırılıyordu.
Dr. Şı ve grubu, 2012 yılında Çin’in güneybatısındaki Yünnan eyaletinde Şıtou ismi verilen mağarada o güne dek SARS’a yol açan en yakın koronavirüsü keşfetti. “WIV1” ismi verilen virüsün insan hücresine bulaşma yeteneği olduğu laboratuvar deneylerinde kanıtlandı.
Çinli grup, birebir mağarada “SHC014” ismini verdikleri bir öteki koronavirüs çeşidinin örneğini tespit etmiş fakat kâfi ölçüde numune toplayamamıştı. Bunun için o yıllarda ABD’de virüs patojenlerinin DNA’larını birleştirerek laboratuvar çalışmaları yapan virolog Ralph Baric’in yardımına başvurdu.
Dr. Şı, “SHC014″ün hücreye tutunmasını sağlayan “diken” proteininin DNA dizini Baric’e vererek kendisinin laboratuvarda ürettiği SARS virüsüyle birleştirmesini istedi. Baric de öneriyi kabul ederek genetik ekle ürettiği yeni koronavirüsü, genetiği değiştirilerek beşere misal akciğer ve kas sistemi oluşturulan kobay fareleri üzerinde denemeye başladı.
Baric ve Şı, fonksiyon kazandırma deneyinin sonuçları 2015 yılında kaleme aldıkları ortak makalede yayımladı. SARS kopyası ile “SHC014″ün birleşmesinin sonucu, “potansiyel kitlesel imha” idi. Yeni yaratılan virüs farelerde ağır akciğer hasarına yol açıyor ve SARS’a karşı geliştirilen aşılara direnç gösteriyordu. Makalenin müellifleri da deneyin “fazla tehlikeli” olduğunu kabul ediyordu.
Baric’in katkısı, Çinli takımın “işlev kazandırma” konusunda gelecek çalışmaları için yol gösterici oldu.
Bu yıllarda virüsler üzerinde laboratuvar çalışmalarına dair bilim topluluğunda tenkitlerin artması üzerine devrin ABD Lideri Barack Obama liderliğindeki hükümet, bir patojenin bulaşıcılığını ve öldürücülüğünü besbelli halde artıracağı öngörülen her türlü fonksiyon kazandırma deneyinin durdurulması için moratoryum ilan etti.
Ancak WIV ve ABD’li destekçileri Daszak ve Baric, deneylerin halk sıhhati için acil ve inançlı olduğunu ileri sürerek devamını teşvik etti.
Çinli takım ABD’nin finans dayanağını almayı sürdürürken Baric’in teknikleri kullandıkları laboratuvar çalışmalarını sürdürdü. Bu devirde Şıtou mağarasında keşfettikleri WIV-1 patojenini kullanarak iki yeni mutant virüs ürettiler.
2017’ye gelindiğinde Dr. Şı ve takımı, mağaradaki koronavirüslerden 8 mutant virüs üretmişti ve bunlardan ikisi insanlara bulaşma kabiliyetine sahipti.
Üstelik bu çalışmalar, biyo-güvenlik düzeyi en az “3. düzey” laboratuvarlarda yürütülmesi gerekirken muhafaza önlemleri bir dişçi muayenehanesi ile yaklaşık tıpkı olan “2. düzey” laboratuvarlarda yürütülüyordu.
Washington Post’un yayımladığı sızdırılan Wikileaks evraklarına nazaran, ABD’nin Pekin Büyükelçiliği, laboratuvardaki güvenlik önlemlerine ait dertler nedeniyle, ortalarında bir uzmanın olduğu heyeti incelemelerde bulunmak üzere Vuhan’a gönderdi.
Heyet, hazırladığı raporda, laboratuvarda “ciddi eğitimli işçi eksiği ve güvenlik açığı olduğunu” bildirdi.
FARELER ÜZERİNDE DENEY
Deneyin sonucu şok ediciydi, farelerin yüzde 75’i ölmüştü. Bu, “WIV1″in öldürücülük oranının üç katıydı. Öte yandan mutant virüs, enfeksiyonun birinci günlerinde orjinal patojenden 10 bin kat fazla viral yük yaratıyor ve erken evrede bulaşma mümkünlüğünü son derece güçlendiriyordu. Fonksiyon kazandırma deneyi virüse doğal yollarla oluşamayacak potansiyel kazandırmıştı.
Sonuçlar virüsün insan topluluklarına yayılması halinde ne kadar vahim sonuçlara yol açabileceğini gözler önüne seriyordu. SARS salgını koronavirüslerin ne kadar öldürücü olabileceğini göstermişti. SARS, Kovid-19’a nazaran on kat daha öldürücüydü lakin bulaşıcılığı daha yavaş olduğundan karantina önlemleriyle denetim altına alınabilmişti.
Ancak araştırmacılar deneyin sonuçlarını gizledi. Daszak’ın ne 2018’de NHI’ya sunduğu yıllık kıymetlendirme raporunda ne de tıpkı yıl ödenek yenilenmesi için sunduğu raporda fare vefatlarından bahsedilmedi. İngiliz zoolog lakin Kovid-19 salgını ortaya çıktıktan sonra deneyin tüm ayrıntılarını ABD’li yetkililere açıklayabildi.
Dazsak, NHI’yı yanıltmasının yanında, birebir yıl, yeniden Vuhan’daki ortaklarıyla yürüteceği DEFUSE (etkisiz hale getirmek) ismini verdiği bir araştırma programı için ABD İleri Savunma Araştırma Projeleri Ajansına (DARPA) 3 yıllığına 14 milyon dolar ödenek talebi ile başvurdu.
Çinli grubun SARS’a misal çok sayıda yeni koronavirüs toplayarak Şıtou mağarasından elde edilen iki patojenle birleştirdiği deneyler yürütmesini öngören program DARPA tarafından reddedildi.
Deneylerde virüslerin DNA dizisinde bulaşıcılığı etkileyen “furin çatlağı” bölgesinin patojenlere aktarılmasını içeriyordu. Kovid-19 ortaya çıktığında her ne kadar bu patojenlerle birebir genetik yakınlığı olmasa da virüsün yapısında furin çatlağının bulunduğu belirlendi.
GİZEMLİ MADEN OCAĞI HADİSESİ VE ”GÖLGE PROJE”
Öte yandan Dışişleri Bakanlığının soruşturmacıları, Çin’in, mağaralardaki koronavirüsler dışında Daszak’ın ve ABD’li sıhhat yetkililerin haberdar olmadığı paralel bir gölge proje yürüttüğünü ileri sürdü.
Buna nazaran, gölge proje, Yünnan eyaletinin Pu’ır vilayetine bağlı Mociang Hani Özerk ilçesindeki terk edilmiş bir bakır madeninde yaşanan gizemli olayla başladı.
Maden ocağındaki yarasa pisliklerini temizleyen 6 personel, çalışmanın akabinde öksürük, ateş ve zatürre belirtileriyle hastalandı. Emekçilerden üçü hayatını kaybederken, hayatta kalanlara yapılan testlerde varlığı bilinmeyen bir koronavirüse karşı antikor tespit edildi.
2012’de olay yaşandığı sırada Vuhan Viroloji Enstitüsü araştırmacıları, PREDICT programı kapsamında, zootenik virüslerin insanlara bulaşması üzerine daha evvel anılan çalışmaları yürütüyordu ama maden ocağındaki olayları Eco-Health’ten ve sponsoru ABD hükümetinden gizledi.
Şı ve takımı madende 4 yıl çalışarak yarasalardan topladığı 1300 numunede 293 koronavirüs tespit etti. Çinli virolog, 2015’te yayımladığı makalede mağarada SARS virüsü ile tıpkı aileden, daha evvel bilinmeyen bir koronavirüsü keşfettiklerini bildirdi. Makalede ne ölen madencilerden ne de ocakta tespit edilen tıpkı aileden öteki koronavirüslerden bahsedilmedi.
Makalede ismi “RaBtCoV/4991” olarak geçen lakin Kovid-19 salgını ortaya çıktıktan sonra maden ocağı ile bağını gizlemek için “RaTG13” olarak değiştirilen virüsün, hala Kovid-19’a en yakın koronavirüs varyantı olduğu bedellendiriliyor.
Dışişleri Bakanlığının yürüttüğü soruşturmanın akabinde 2021 başında yayımlanan raporda, Çinli araştırmacıların salgın öncesinde Mociang’daki madenden çıkan “RaTG13” varyantı üzerine deneyler yapıldığı, ayrıyeten Vuhan’daki laboratuvarda hayvanlar üzerinde yapılan deneyler dahil olduğu zımnî bir askeri araştırmanın yürütüldüğü sav edildi.
Gizli istihbarat bilgilerine dayandığı için çok sayıda ispat dışarıda bırakılarak yayımlanan raporun ayrıntıları birinci sefer gün yüzüne çıktı.
DOĞAL MUTASYONUN HIZLANMASI
Sunday Times’ın konuştuğu yetkililer, “Vuhan Viroloji Enstitüsünde farklı Kovid varyantına ait çalışmalar yürütüldüğünü ve Kovid-19’a ‘RaTG13’dan daha yakın bir varyant üzerine çalışıldığına emin olduklarını” tabir etti.
Soruşturmaya katılanlar, ayrıyeten Enstitüde “seri geçişleme” (serial passaging) ismi verilen bir yolla virüs varyantının mutasyonun hızlandırmaya yönelik deneyler yapıldığına ait ispatlar gördüklerini kaydetti.
Söz konusu yolda deney hayvanlarına virüs enjekte edildikten sonra hangisinin tesirinin daha ağır olduğunun gözlendiğini belirten yetkililer, en ağır hasarı veren varyant ile tekrar eden deneyler yaparak patojenlerin daha ölümcül düzeye çıkarmaya çalışıldığını ileri sürdü.
Yetkililer, soruşturma için tanıklık yapan bir enstitü çalışanının şu kelamlarını aktardı:
“İnsansılaştırılmış fareler ile seri geçişleme deneyi yapmak ölümcül bir birleşim. Bu yol doğal mutasyon sürecini hızlandırıyor. Yani yıllar sürecek bir mutasyon, haftalar ve aylar içinde meydana gelebiliyor.”
Dışişleri Bakanlığının soruşturmasında danışmanlık yapan ABD’li bilim insanı Dr. Steven Quay de, “Bugüne dek bir yarasa virüsünün insanı direkt etkileyerek vefatına yol açtığı bir örnek görülmedi. Şayet o madenciler yarasa virüsünden öldülerse bu insan bilimleri tarihinde bir birincinin gerçekleştiği ve Çinlilerin bunu açıklamadığı manasına geliyor.” dedi.
Kovid-19’un furin çatlağının genetik olarak eklendiği bir virüsün insansılaştırılmış fareler üzerinde seri geçişleme deneyleriyle yaratıldığına inandığını lisana getiren Quay, ABD Senatosuna verdiği sözde, “(Bu yöntemde) Bir fare kümesini enfekte edip bir hafta bekliyorsunuz, sonra en hasta fareden virüsü çıkartıp öteki bir küme fareyi enfekte ederek deneyi tekrarlıyorsunuz. Böylelikle haftalar için evrimi yönlendirerek bütün insansılaştırılmış fareleri öldürebilecek bir virüs yaratıyorsunuz.” halinde konuştu.
Söz konusu araştırmalara Çin Halk Kurtuluş Ordusunun (ÇHKO) Askeri Tıp Bilimleri Akademisinden araştırmacıların katkıda bulunduğuna dair açık kaynaklarda bilgilere rastlandığına dikkati çeken yetkililer, bilinmeyen bir virüse fonksiyon kazandırarak ölümcül hale getirmenin ve akabinde ona karşı bir aşı geliştirmeye çalışmanın, kelam konusu virüsü biyolojik silah olarak kullanma niyetine işaret ettiğini vurguladı.
ÇHKO’nun aşı uzmanı Cou Yüsın’ın salgının başladığı tarihlerde Vuhan Viroloji Enstitüsü araştırmacılarıyla ortak çalışmalar yürüttüğüne ve çabucak salgının akabinde Şubat 2020’de bir aşı patenti için müracaatta bulunduğunu belirten yetkililer, Cou’nun Mayıs 2020’de hayatını kaybettiğini, mevt sebebinin bilinmediğini, birtakım görgü şahitlerinin enstitünün çatısından düşerek öldüğünü aktardığını ancak bunun doğrulanamadığını vurguladı.
Öte yandan soruşturmada, salgından evvelki bağlantı kayıtlarının, 3. düzey güvenlikli bir laboratuvarda fonksiyon kazandırma deneylerinde çalıştığı kestirim edilen araştırmacılardan üçünün birinci olayların görüldüğü Kasım 2019’da hastalandığı, araştırmacılardan birinin aile üyesinin hayatını yitirdiği ortaya çıktı.
Soruşturmaya katılan bir yetkili, “Hastalanmalarının sebebinin Kovid-19 olduğundan büsbütün eminiz zira Dr. Şı’nın ileri koronavirüs araştırma laboratuvarında çalışıyorlardı. Bu şahıslar otuzlu yahut kırklı yaşlardaki eğitimli biyologlar. Bu yaştaki bilim insanları gripten kolay hastalanmazlar.” tabirlerini kullandı.
Öte yandan soruşturmada kimi karartma gayretlerine da işaret edildi. Enstitünün internet sitesinde yer alan bilgiye nazaran, Çin Bilimler Akademisinin güvenlik yöneticisi 19 Kasım 2019’da kurumu ziyaret ederek çalışanlara Çin Devlet Lideri Şi Cinping’in “karmaşık ve vahim bir probleme dair kelamlı ve yazılı direktiflerini” iletti.
Vuhan Üniversitesinden akademisyenlerin salgın sonrasında birinci günlerde toplumsal medyada yer alan hastalık şikayetlerinin yoğunluk haritasına dair yayımladığı çalışmada en değerli yayılma noktası olan bölgede Vuhan Viroloji Enstitüsünün yeri işaretlenmemişti.
O günlerde Çin idaresi salgının Yangzı Irmağı’nın karşı yakasındaki Huanan Besin Eserleri Pazarı olduğu varsayımını değersizleştirmeye çalışıyordu. Halbuki yoğunluk haritasındaki en büyük yayılma noktaları halihazırda enstitünün bulunduğu yakada pozisyonlanıyordu.
İLK SEFER VUHAN BÖLGESİNDE GÖRÜLMÜŞTÜ
Dünya, Kovid-19 salgınından birinci kere, Çin’in 31 Aralık 2019’da Hubey eyaletine bağlı Vuhan kentinde “kaynağı bilinmeyen gizemli teneffüs yolu hastalığının” ortaya çıktığını DSÖ’ye bildirmesiyle haberdar olmuştu.
Hastalık, birinci kere Vuhan’da deniz eserleri besin pazarını ziyaret eden şahıslarda görülmüş, sebebi anlaşılamayan “solunum rahatsızlığı” şikayetiyle 17 Kasım 2019’da birinci hasta hastaneye başvurmuştu.
Akciğer iltihaplanmasına yol açan hastalığa, yarasalarda bulunan bir beta koronavirüsün mutasyona uğramış hali olduğu kestirim edilen, daha evvel bilinmeyen çeşitteki bir koronavirüsün sebep olduğu anlaşılmıştı.
Salgının başlarında virüsün kökenine ait soruşturma talebini reddeden Çin, milletlerarası baskıların artmasıyla DSÖ heyetinin Vuhan’da incelemeler yapmasına müsaade vermişti.
DSÖ, birinci hadiselerin ortaya çıktığı Çin’in Vuhan kentine, ortalarında İngiliz zoolog Peter Dazsak’ın olduğu milletlerarası bilim insanlarından oluşan heyet göndermişti.
İnceleme sürecinde birtakım heyet üyeleri, Çinli yetkililerin salgının başındaki birinci olaylarla ilgili hazırladıkları özetleri ve bilgi tahlillerini kendilerine verdiğini lakin ham bilgileri paylaşmayı reddettiğini açıklamıştı.
Heyet, 29 Ocak’ta başladığı saha çalışmalarında, birinci hadiselerin görüldüğü Vuhan Deniz Eserleri Besin Pazarı’nın yanı sıra virüsün kaza sonucu dışarı çıktığı tezlerine husus olan Vuhan Viroloji Enstitüsünde de incelemeler yapmış, enstitünün Yönetici Yardımcısı Şı Cıngli ve laboratuvar çalışanlarından bilgi almıştı.
2002-2003 yıllarındaki Akut Teneffüs Yolu Sendromu (SARS) salgınının akabinde, yarasa koronavirüslerinin genetik bilgilerinin olduğu bir arşiv oluşturmak gayesiyle kurulan enstitü laboratuvarı, Kovid-19’un burada yapay üretildiği ve ezkaza dışarı çıktığı savlarının odağında yer almıştı.
Çinli yetkililer, kelam konusu savları reddetmiş, Kovid-19’un öbür bir ülkede ortaya çıktığı ve ithal dondurulmuş deniz eserleriyle ülkeye geldiğine dair kanıtlanmayan, karşı tezler ortaya atmıştı.
