Bugün, Lozan Antlaşması’nın imzalanmasının 100. yıl dönümü.
Modern tarihin en kıymetli tüzel metinleri ortasında yer alan bu antlaşma, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu mutabakatı olarak kabul ediliyor.
Lozan Antlaşması’na dair değerli birtakım bahis başlıklarını derledik:
Kurtuluş Savaşı’nın sonlarında Ankara hükümetinin Büyük Taarruz’dan zafer elde etmesinin akabinde 11 Ekim 1922’de Mudanya Ateşkes Antlaşması imzalandı. Antlaşmaya Ankara’da bulunan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) hükümeti, İngiltere, Fransa ve İtalya imza koydu.
Bu antlaşmanın akabinde Ankara hükümeti, Ekim 1922’de toplanacak olan barış konferansına davet edildi. Yazılan mektupta, Lozan’da toplanacak olan konferansın maksadı “Doğu’da savaşa son verecek bir antlaşmanın” yapılması olarak tanımlandı.
Konferansa Ankara hükümeti ile birlikte İstanbul’daki saltanat idaresinin de temsilcileri davet edilmişti. Bunun üzerine, TBMM, 1 Kasım 1922’deki oturumunda saltanatı kaldırma kararı aldı. Ankara hükümeti Lozan’a İsmet İnönü önderliğindeki heyetle katıldı.
İlk cins görüşmeler, Musul’un statüsü ve kapitülasyonların durumu üzere kimi bahislerde yaşanan tıkanıklığın aşılamaması nedeniyle başarısızlıkla sonuçlandı.
Şubat 1923’te ise ikinci cins görüşmeler başladı. Bu defa görüşmelerde sonuç sağlandı ve 24 Temmuz 1923 tarihinde antlaşma imzalandı.
Antlaşmaya TBMM hükümetinin yanı sıra İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve ilerleyen yıllarda kurulacak olan Yugoslavya’nın temelini oluşturan Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı imza attı.
Tüm tarafların kendi iç onay süreçlerini tamamladığını bildirmesiyle birlikte antlaşma 6 Ağustos 1924’te yürürlüğe girdi.
Lozan’ın 2023 yılında geçersiz olacağı istikametinde birtakım savlar vakit zaman ortaya atılıyor. Fakat Lozan, mühleti olmayan, kalıcı milletlerarası muahedeler ortasında yer alıyor.
ANTLAŞMANIN KIYMETİ NE?
Lozan, Birinci Dünya Savaşı’nın akabinde İstanbul’daki Osmanlı idaresinden bağımsız olarak Ankara’da kurulan hükümetin memleketler arası meşruiyet kazandığı mutabakat olarak görülüyor.
Bunun da ötesinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu muahedesi olarak kabul ediliyor.
Lozan Antlaşması ile Türkiye’nin bugünkü sonları büyük oranda çizilmiş oldu. Osmanlı İmparatorluğu vaktinde Batılı devletlere verilen ekonomik imtiyazlar, yani kapitülasyonlar da büsbütün kaldırıldı.
Lozan Antlaşması, azınlık haklarıyla ilgili de düzenlemeler getirdi. Buna nazaran, Türkiye’de yaşayan gayrimüslimler azınlık olarak tanımlandı. Ayrıyeten, Batı Trakya’daki Türk toplumuna da “azınlık” statüsü verildi.
Lozan’ın bir öbür kıymetli sonucu da Ege Denizi ve buradaki adaların aidiyeti ile ilgili yapılan düzenlemeler oldu. Türkiye, ortalarında Midilli, Sakız ve Sisam’ın da olduğu kimi adaları Yunanistan’a veren 1913 tarihli antlaşmaları kabul etti ve 12 ada üzerindeki haklarından da feragat etti. Bununla birlikte Bozcaada ve Gökçeada’nın denetimi Türkiye’ye bırakıldı.
Bu antlaşma, Türkiye için olduğu kadar Yunanistan için de değer taşıyor. Lozan, Yunanistan Dışişleri Bakanlığı’nın internet sitesinde yer alan “Yunanistan ile ilgili en önemli milletlerarası antlaşmalar” listesinde bulunan 11 mutabakat ortasında yer alıyor. Yunanistan için Lozan, sonlar konusundaki mevcut statükonun korunmasının anahtarını elinde tutuyor.
GÜNCEL TARTIŞMALAR
Lozan Antlaşması, geçtiğimiz yıllarda hükümetin ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın gündemindeydi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, Lozan Antlaşması’nın kimi kurallarıyla ilgili rahatsızlığını bir müddettir lisana getiriyor.
Erdoğan, Eylül 2016’da yaptığı konuşmada, “1923’te Lozan’ı bize razı ettiler. Birileri de bize Lozan’ı zafer diye yutturmaya çalıştılar. Her şey ortada. Bağırsan sesinin duyulacağı adaları biz Lozan’da verdik” dedi.
2020’deki Atina ziyaretinde ise Erdoğan, “Peki, Lozan yalnızca Ege’yi mi kapsıyor? Ege’nin dışında Lozan’la ilgili hiçbir şey yok mu? Batı Trakya’daki azınlıkların hukuku yok mu? Artık buradaki azınlıkların hukukunu bu mutabakatla biz nasıl teminat altına alacağız?” dedi.
Erdoğan’ın bu değerlendirmelerinde bahsettiği hususlar ortasında Lozan’ın Batı Trakya’daki Türk azınlık ile Ege Denizi’ndeki adalarla ilgili düzenlemeleri ve adalarla temaslı olarak Ege Denizi’nde ortaya çıkan problemler yer alıyor.
EGE DENİZİ’NDEKİ SORUNLAR
Ege Denizi ile ilgili meselelerin başında karasuları ve kıta sahanlığı geliyor.
Türkiye, Ege Denizi’nde karasularının genişliğinin 6 mil olduğunu söylüyor. Yunanistan ise memleketler arası deniz hukuku kapsamında bunu 12 mile kadar çıkarma hakkı bulunduğunu savunuyor.
Türkiye, Yunanistan’ın karasularını 12 mile çıkarmasının “Ege Denizi’ndeki çıkar istikrarlarını Türkiye’nin aleyhine orantısız bir halde değiştireceğini” söylüyor.
Ege Denizi’nde kıta sahanlığının hudutları ise belirlenmiş değil.
Türkiye ayrıyeten Yunanistan’ı Ege Denizi’nin doğusundaki adaların “silahsızlandırılmış statüsüne” alışılmamış davranarak Lozan Antlaşması ve başka ilgili memleketler arası hukuk düzenlemelerini ihlal etmekle suçluyor.
TÜRKİYE’NIN BATI TRAKYA İLE İLGİLİ TALEBI NE?
Batı Trakya olarak isimlendirilen bölge, Gümülcine, İskeçe ve Dedeağaç kentlerini kapsıyor. Burada yaklaşık 150 bin civarında Müslüman Türk azınlık yaşıyor.
Türkiye açısından buradaki düşüncenin temelinde başmüftülüğün durumu yatıyor.
Türkiye, Lozan da dahil bu mevzuyu içeren milletlerarası antlaşmalara nazaran başmüftünün yetki alanı içindeki Müslümanların oylarıyla seçilmesi gerektiğini savunuyor.
Ancak, Yunanistan 1985 yılına kadar seçim sistemini uygulamış olsa da bu tarihten sonra başmüftüyü atamaya başladı.
Getty Images Türkiye, Batı Trakya’da başmüftünün seçimle değil, atanarak gelmesine reaksiyon gösteriyor Yunanistan’ın bu hususlardaki resmi görüşü ne?
Yunanistan, geçtiğimiz yıllarda Türkiye’nin Lozan Antlaşması’yla ilgili güncelleme taleplerine reaksiyon gösterdi.
Yunan hükümeti, sonlardaki mevcut durumun teminatı olarak gördüğü bu antlaşmayı “müzakere edilemez” olarak görüyor.
Lozan ile ilgili tartışmalar son devirde artmış olmasına rağmen Yunanistan, Türkiye’yi 50 yıla yakın bir vakittir sonları değiştirmek istemekle suçluyor.
Yunanistan, Türkiye’nin 1970’li yıllardan bu yana hudutlarla ilgili mevcut statükoyu değiştirmeyi hedefleyen adımlar attığını söylüyor.
Yunanistan Dışişleri Bakanlığı’nın internet sitesinde, “1970’li yılların başında Türkiye, Yunanistan egemenliği, egemenlik hakları ve yetki alanlarına yönelik tartışma yaratan ve hak savında bulunan sistematik bir siyaset başlatmıştır” deniliyor.
Yunanistan, Türkiye’nin bu siyasetinin “içlerinde en değerlisi Lozan Antlaşması olmak üzere memleketler arası antlaşmalar tarafından sağlanan topraklarla ilgili statükoyu değiştirmeyi” amaçladığını öne sürüyor.
Yunanistan ayrıyeten, Ege Denizi ile ilgili kendisi açısından tahlilsiz kalan tek hususun kıta sahanlığı sıkıntısı olduğunu ve bunun da başta deniz hukuku olmak üzere memleketler arası düzenlemelere uygun bir halde çözülmesi gerektiğini söylüyor.
Azınlıklarla ilgili olarak ise Yunan Dışişleri Bakanlığı’nın internet sitesinde Türkiye ile münasebetlere dair bilgi notunda, “Türkiye’deki Rum azınlık ve Ekümenik Patrikhane ile ilgili son vakitlerde yanlışsız tarafta atılmış olan adımlara karşın, hala Ankara çağdışı kalan karşılıklılık mantığına nazaran davranmaktadır. Türkiye, bilhassa insan hakları ve dini özgürlükler (Heybeliada Ruhban Okulu’nun tekrar açılması gibi) konusundaki yükümlülüklerini yanlış bir yaklaşımla Batı Trakya’daki Yunan vatandaşı Müslümanlara yönelik siyasetiyle ilişkilendirmeye devam etmektedir” deniliyor.
