Film, ABD’nin dünyanın birinci atom bombasını üretme programının başındaki bilim insanı J. Robert Oppenheimer’ı anlatıyor. Bir kısmı ABD’nin New Mexico eyaletinde çekilen sinema Oppenheimer’a, ferdî alakalarına ve 1954’te erişim yetkisinin geri alınışına odaklanarak bombanın öyküsünü ve Soğuk Savaş’ın başlarını anlatıyor. Bilim beşerinin hayatı, başarısı ve zayıf taraflarıyla ilgili bilinenleri anlatan sinema, bu bahiste hayli ana akım bir tablo çiziyor.
Nolan’ın kamerası Oppenheimer’ı canlandıran Cillian Murphy’e dar bir açıyla odaklandığından, bombanın oluşturduğu tesirin ve birinci vakitlerinin büyük bir kısmı ekranda yer bulamıyor. Sinema, kapsamlı bir portre sunan Kai Bird ve Martin J. Sherwin’in 2005 yılında çıkan Oppenheimer biyografisi American Prometheus’u direkt beyaz perdeye aktarıyor. Oppenheimer’ın bombanın geliştirilme sürecine öncülük ettiği ve atom bombası geliştirme çalışması kapsamında kurulan ABD Ulusal Los Alamos Laboratuvarı, günümüzde hala ABD’deki nükleer silah araştırmalarının değerli bir merkezi pozisyonunda.
Populer Science Türkçe’de yer alan bilgilerde bombanın daha kapsamlı anlatıldığı öykülerde, laboratuvar alanlarının ve test alanlarının ötesine gidilmesi gerekiyor. İşte, nükleer silahların ve gelişimlerinin sinemada yakalanmamış üç ayrıntısı.
GÜNÜMÜZDEKİ BOMBALAR ÇOK DAHA GÜÇLÜ
Herhangi bir çeşit atom bombasının merkezinde, fizyon yani bölünme yansıması bulunuyor. Bu süreçte Uranyum-235 yahut Plütonyum 239 üzere radyoaktif bir izotop kütlesi yüksek süratte sıkıştırılarak, bu izotoplardaki atomların bağlarını koparıyor ve nötronları muazzam süratlerde dışarı gönderiyor.
Oppenheimer’in en kıymetli noktasını da bir fizyon bombası oluşturuyor. Bilim insanlarının bomba üretimiyle ilgili açık biçimde konuşmaması için birinci atom bombasına “Aygıt” ismi verilmişti. Aygıt, 16 Temmuz 1945 günü Trinity’de test edilmişti.
9100 kg TNT yahut 20 kilotona muadil bir patlama açığa çıkarmıştı. 6 Ağustos 1945’de Japonya’nın Hiroşima kentine atılan Little Uzunluk (Küçük Oğlan), 15 kilotonluk bir güce sahipti. Nagasaki’ye bırakılan Fat Man (Şişman Adam) ise 20 kiloton açığa çıkarmıştı. Bu silahların muazzam bir tesiri olmuştu. ABD’de ise Aygıt’ın radyoaktif serpintisi, rüzgar tarafında bulunan insanlarda bugün hala gözlenen sıhhat problemlerine sebep olmuştu.
Yürütülen birinci kestirimler, Hiroşima’da 70.000 ve Nagasaki’de ise 40.000 kişinin hayatını kaybettiğini söylüyor. Sonradan yapılan bir varsayımda ise Hiroşima’da 140.000 ve Nagasaki’de 70.000 kayıp olduğu düşünülmüş. Her iki iddiada de sağlam bir yöntembilim kullanılırken, iddiası sayılara bombanın tesiriyle yaralanan ama direkt hayatını kaybetmeyen on binlerce insan eklenebilir.
Bu sayılar, bu türlü kuvvetli bir fizyon silahının ne kadar insanı öldürebileceğini anlamak için referans çizgisi. Bir atom patlamasının ölçeği göz önüne alındığında, bombalar rastgele bir nüfus merkezinde kullanıldığı takdirde sivil insanları tıpkı halde öldürebilir.
Manhattan Projesi esnasında “Süper” olarak isimlendirilen bir öbür bomba tipinde ise küçük bir fizyon yansıması kullanılarak, daha büyük bir füzyon (kaynaşma) yansıması başlatılmaya çalışılmış. H-Bombası yahut daha genel olarak termonükleer bomba formunda de bilinen bu silah, Birleşik Devletler’in şimdiye dek patladığı en büyük bombalardan biri ve 15 megatonluk bir güce sahip. Sovyetler Birliğinin patlattığı en büyük H-Bombası ise 50 megaton güç açığa çıkarmış.
Birleşik Devletler cephanesindeki nükleer bombalar ise 0,3 kilotondan 1,2 megatona kadar değişiklik gösteriyor. Hasebiyle Hiroşima ile Nagasaki’de görülen güç düzeyleri, şu an yürürlükte olan düzeylere nazaran ufak kalıyor. Aygıt, Fat Man ve Little Uzunluk üzere ufak güç çıkaran silahlar bazen “taktik” nükleer silahlar halinde tanımlansa da bu geniş bir sıfat ve çok kullanışlı bir terim değil. ABD’deki nükleer silahların birden fazla daha büyük (genelde çok daha büyük) tesir düzeylerine sahip. Birleşik Devletler 21’nci yüzyılda bir nükleer silah kullanırsa, bu silahlar şimdiye kadar savaşta kullanılmış iki atom bombasından en az bir ya da iki kat daha kuvvetli olabilir.
Daha karmaşık ve daha masraflı tedarik zincirleri vardı
Los Alamos, Oppenheimer’ın öyküsünün ve atom bombasının kuram, tasarım ile montajının merkezini oluşturuyor. Oppenheimer bu pozisyonu New Mexico’nun kuzeyine olan düşkünlüğü sebebiyle seçerken, ABD ordusu ise Los Alamos’a dönüşen bu yüksek ovayı kullanmayı, laboratuvara erişimin kolay denetim edilebileceği için seçmiş. Ordu bölgeyi kısmen, ovayı evvelce hayvan otlatmak için kullanan ailelere müsaade vermeyerek ve ufak meblağlar ödeyerek ya da kimi durumlarda araziyi direkt kamulaştırarak; bu biçimde de bölge sakinlerinin gözünü korkutup ayrılmalarını sağlayarak ele geçirmişti.
Los Alamos, bommanın tasarım ve imalatı için kurulan geniş bir sanayinin başındaki düğüm noktalarından yalnızca biriydi. İşin kimi kısımları üniversite laboratuvarlarında yürütülmüştü. Bilhassa uranyum zenginleştirme yahut plütonyum üretme alanlarında yürütülen başka kısımların diğer bir yerde yapılması gerekiyordu. Tennessee eyaletindeki Oak Ridge kenti, doğal formda ortaya çıkan Uranyum-238’den elde edilmiş Uranyum-235 izotoplarının zenginleştirilmesine imkan sağlamak için kurulmuştu. Washington eyaletindeki Hanford Mühendislik İşleri’nde ise ordu, reaktörlere plütonyum üretme vazifesi vermişti. Hanford’daki çalışmaların etrafa ziyan verebileceği 1949 yılında keşfedilmiş ise de, 1980’lerde yürütülen kamu soruşturmalarına kadar açığa çıkarılmamıştı.
Uranyumun saflaştırılabilmeden evvel yerden çıkarılması gerekiyordu. Kimi uranyumlar madenlerin dışarısında istiflenmiş halde duruyordu zira element, savaş öncesinde (uranyumun ayrışmasıyla oluşan) radyum kadar aranmıyordu. 2. Dünya Savaşı sırasında, sürgündeki Belçika hükümeti Kongo’daki Shinkolobwe madeninden ABD’ye uranyum satmıştı. Radyoaktif hususun çıkarılması madenciler için zararlıydı ve Belçikalı işverenler Shinkolobwe’deki madencileri durmaksızın çalıştırmış, operasyondaki insan kayıplarına dair ise çok az yazılı kayıt bulunmuştu.
Uranyum, Birleşik Devletler içerisindeki Navajo doğal müdafaa alanlarındaki bölgelerden de çıkarılmıştı.
Tarih karışık, nizamlı değil
Amerika’nın atom bombası yapmasındaki motivasyonu büyük oranda, Nazi Almanyası’nın yürüttüğü atom bombası araştırmalarının daha ileride olması endişesiydi. O zamanki niyete nazaran, Amerikalılar savaşta birinci bombayı kendileri kullanabilirdi. Almanların kararları, verimli bir bomba üretim çalışması üzere bir şeye yol açmadı. Los Alamos Aygıt’ı tamamlamaya yaklaştığında ise Almanya teslim oldu.
İlk atom bombası, Almanya’nın savaşta teslim olması ise Japonya’nın şartsız teslim olması ortasındaki vakit penceresinde test edilip kullanılmıştı. Bu zamanlama birçok defa, atom bombasının diğer türlü bitmeyecek olan savaşı direkt bitirmek için bırakıldığını argüman etmek üzere kullanılıyor. Savaş sonrasına ilişkin tanınan anlatımlardan birine nazaran Lider Harry Truman, ABD kuvvetleriyle büyük bir işgal teşebbüsü başlatmaktansa bomba bırakma kararı vermiş.
Tarih, savaş sonrası birer gerekçelendirme olan bu sistemli anlatılardan daha karmaşık bir şey. Temel kayda paha olan şeyse Lider Truman’ın, Franklin Delano Roosevelt’ın yerine geçtiğinde test için neredeyse hazır olan ve ordunun kullanmayı beklediği bir silahın üretildiği bir bomba programını miras almasıydı. Alex Wellerstein üzere tarihçilerin öne sürdüğü üzere, bombayı atmak için tek bir kararın verildiği muhakkak bir an hiç olmamıştı.
“Nagasaki’den sonraki gün” diye yazıyor Wellerstein, The New Yorker için kaleme aldığı bir makalede ve şöyle devam ediyor: “Truman bombaya ait birinci doğrulayıcı buyruğunu vermişti: Açık onayı olmadan öteki hücum yapılmayacaktı. Bombaların atılması buyruğunu hiç vermemiş lakin atılmalarını durdurma buyruğunu vermişti.”
