Özgür dalış: Beşerler tek nefeste daha ne kadar derine inebilir?

“100 metreye indiğinizde bedeninizin her santimetrekaresine 11 kilogram yük yükleniyor üzere. Güneş ışığı yok, karanlık, akciğerleriniz bir tenis topu kadar sıkışıp küçülüyor. Zihniniz dakikalarca o derinliklerde nefessiz kalırken boğulduğunu düşünüyor ve siz onu telkin etmeye çalışıyorsunuz.”

Temmuz ayında Bahamalar’da düzenlenen Vertical Blue Kupası’nda, iki yıl süren ağır idmanlar ve güç geçen birinci birkaç yarışın akabinde 100 metreye dalarak Türkiye rekorunu kıran hür dalış sportmeni Şahika Ercümen şu anda Honduras’ta düzenlenen Dünya Şampiyonası’na katılıyor.

Dünyanın en güzel hür dalıcıları Honduras’ın Roatan adasında dünya rekorlarını bir metreyle bile olsa kırmak için nefeslerini tutuyor. Geçtiğimiz günlerde Rus dalıcı Alexey Molçanov, sabit yük kategorisinde dünya rekorunu kırarak 136 metreye daldı.

Dakikalarca nefessiz kalmayı gerektiren, derindeki basınç yüzünden bazen şuur kaybına yahut akciğer hasarına neden olan fakat buna karşın insanları tekrar tekrar okyanusun karanlıklarına çeken hür dalış sporu şu anda dünyada ufak bir patlama yaşıyor.

Bu, kısmen Ocak’ta yayına giren ve İtalyan rekortmen özgür dalıcı Alessia Zecchini ve İrlandalı güvenlik dalgıcı Stephen Keenan’ın trajik bir kazayla sonlanan öyküsünü anlatan Netflix belgeseli The Deepest Breath’den kaynaklanıyor. Ancak son yıllarda sağlıklı yaşamak ve gerilimle baş etmek için giderek popülerleşen meditasyon ve nefes çalışmaları ile hür dalış ortasında bir ilgi doğmaya başlıyor ve dalış yapanların sayısı artıyor.

İlk bakışta insanüstü güç gerektiriyor üzere görünse de dalış yapanlar rahatlama ve meditasyonun bu sporun temelinde yattığını söylüyor. İngiltere’nin güneybatısındaki Cornwall bölgesinde hür dalış eğitmeni Ian Donald bunu, “Diğer birçok sporda ilerlemeye ve kazanmaya çalıştığınızda agresif ve heyecanlı olmanız gerekir. Hür dalış ise tam aksisi biçimde çalışıyor ve rahatlamayı gerektiriyor. Adrenalinin arttığını hissederseniz dalışınız kısalır. Okyanusla savaşmaya çalışırsanız kaybedersiniz” diye açıklıyor.

Ağustos’ta paletsiz sabit tartı kolunda Türkiye rekorunu kıran Yağmur Ergün ise, “Çok isterseniz de olmuyor, huzursuz olursanız da olmuyor. Keyif almaya bakmazsanız, aşağı inerken kendinizi bırakıp süzülmezseniz sıkıntı bir spor” diyerek kendisini dalış sırasında teslim etmeyi öğrendiğini söylüyor.

Okyanusun tabanı ve insanın derinlik eşiği, en az keşfedilmemiş gezegenler kadar merak edilen bir husus. 2007 yılında yük kullanarak iniş yapılan ve yüzeye balon yardımıyla çıkılan ‘limitsiz’ yarış kolunda Avustralyalı hür dalıcı Herbert Nitsch 253.2 metreye ulaşmayı başardı. Fakat insanların bunun ötesine gidip gidemeyeceği, tam olarak ne kadar derine inebileceği bilinmiyor.

Dalışın en sıkıntı kısmı iniş üzere görünse de inişin akabinde uzun bir çıkış seyahati başlıyor. Şahika’nın kelamlarıyla, “Derinlikten çıkıp birinci nefesi alabilmek adeta tekrar doğuş üzere.”

Peki nedir insanları derinlere sürükleyen, hayatlarını tehlikeye atmaya iten? Dalıcılarla konuşarak bu sorunun yanıtını aradık.

Serbest düşüş

“Zifiri karanlıkta, suyun altında nefesinizi sonsuza dek sürecekmiş üzere tutmanın nasıl bir şey olduğunu hatırlıyor musunuz? Bunu hepimiz yaptık. Bu hepimizin birinci nefes tutuşuydu. Doğumumuzla ve birinci nefesimizle sona erdi. Aslında dünyaya nefesimizi tutarak geldiğimizi unutuyoruz.”

Bu kelamlar hür dalış dünya rekortmeni Yeni Zelandalı William Trubridge’in neden daldığını anlattığı bir TED konuşmasına ilişkin.

Bir dalış aslında çok uzun sürmüyor. Aleksey Molchanov, 136 metrelik dalışını 4 dakika 37 saniyede tamamladı. Sportmenler dalışlarına suda sırtüstü yatarak ve nefeslerini denetim ederek başlıyor. Hazır olduklarında derin bir nefes alıp başüstü suya dalıyor ve muhakkak bir noktaya kadar yüzerek aşağıya hakikat ilerliyorlar.

İnişte kararlı olup geriye bakmamak gerektiğini vurgulayan Trubridge, 10’uncu metrede bile akciğer hacminin doruktaki su basıncı nedeniyle sıkışıp olağan hacminin yarısına düştüğünü söylüyor. Bu sırada bedenin yoğunluğu artıyor ve bu yoğunluk suyun yoğunluğuyla eşleştiğinde bedenin tartısı nötrleşiyor.

Trubridge, “Eğer burada durursanız olduğunuz yerde süzülürsünüz. Bu noktadan sonra devam ettiğinizde ise kendinizden bir parçayı geride bırakmak zorundasınız. Geçmişiniz, umutlarınız, pişmanlıklarınız, telaşlarınız geride kalmalı. Bu andan itibaren yalnızca o andaki siz varsınız. Nefes almayı, karasal bir hayvan olma fikrini bile geride bıraktınız” diyor ve devam ediyor:

“İki kulaç daha atıyorsunuz ve bu noktadan sonra sudan daha ağırsınız ve batmaya başlıyorsunuz. Ayaklarınız hariç bedeninizdeki her kas gevşiyor. Serbestçe düşüyorsunuz. Bu formda gereğince uzun mühlet devam ederseniz ölürsünüz lakin bu birebir vakitte dalışın en hoş kısmı. Okyanus tarafından kabul edildiğinizi hissediyorsunuz.”

Trubridge’in söylediği üzere okyanus sizi kabul etse de bedeniniz o anda fevkalâde bir gayret veriyor. Fakat şaşırtan olan şu ki karasal hayvanlar olmamıza karşın suda nefes tutmaya hayli yatkınız.

BBC Türkçe’nin konuştuğu dalış eğitmeni Ian Donald, suda nefesimizi tutmak zorunda kaldığımızda ‘memeli dalış refleksi’ isimli bir fizyolojik reaksiyonun devreye girdiğini söylüyor. Balina, fok ve yunuslara misal formda insanların yüzü suya değdiği anda kalp atışı düşmeye başlıyor. Kalp atışı derine indikçe yavaşlamaya devam ediyor. Nefesimizi tuttuğumuzda kan akışımız kollarımız ve bacaklarımızdan çekilip göğüs kafesimizde toplanıyor. Bu refleks daha uzun müddet şuurlu kalmamıza imkan sağlıyor.

Ama okyanusun soğuk ve karanlık suları beşerler için hiç de misafirperver bir ortam değil. Beden bazen bu ağır şartlara dayanamıyor. Bu derinliklerde yaşanan şuur kaybı ise ölümcül olabiliyor. Bazen de nedeni bilinmeden dalıcılar yüzeye çıkamıyor.

Uzun bir müddet dünyanın en âlâ bayan özgür dalıcısı olarak tanınan Natalia Molchanova, 2015’te İbiza açıklarında tekraren defa yaptığı üzere derin bir nefes alıp dalış yaptı. Lakin Molchanova o gün yüzeye çıkmadı. Aslında olağanda yaptığından daha sığ bir dalış yapıyordu lakin o gün güçlü bir akıntıya kapıldığı düşünülüyor. Cesedi bulunamayan dalıcıya ne olduğu kesin olarak söylenemiyor.

Bu cins kazalar çok sık yaşanmıyor. Birden fazla kaza yüzeye yaklaşınca, nefesin son damlalarında dalıcının en yorgun olduğu anda meydana geliyor.

Serbest dalış 2023’te birinci kere Milletlerarası Olimpiyat Komitesi (IOC) tarafından tanınan Dünya Oyunları’na kabul edildi fakat şimdi olimpik bir spor değil. Son 70 yılda çok süratli bir formda gelişen bu sporun aslında yüzlerce yıllık geçmişi de var.

Denizle ilişkiniz tamamlanıyor

Geçmişte ve birtakım yerlerde günümüzde özgür dalışın pragmatik maksatları var. Bunların başlıcaları yiyecek toplamak ve deniz eserleri ticareti. Yunanistan’da 30 metreye kadar dalan sünger avcılarından Polinezyalı inci avcılarına ve Güney Kore’nin Jeju Adası’nda yüzyıllardır tüplü ekipman kullanmadan deniz eserleri toplayan balıkçı bayanlara kadar birçok kültürden beşerler, bedenlerini tek bir nefesle dalmak için eğitmiş.

Uzmanlar, binlerce yıldır denizden kabuklu hayvanları toplayan Güneydoğu Asya’daki göçebe Bajau halkının, oksijenli kırmızı kan hücreleri depolayan dalaklarının daha uzun dalışlara sağlam olmak için olağan insanların iki katı büyüklüğünde olacak biçimde evrimleştiğini düşünüyor.

Tayland’ın Andaman Okyanusu’ndaki deniz göçebe topluluğu olan Moken halkında ise beşerler bebeklikten itibaren dalış yaparak büyüyor.

Serbest dalış Avrupa’da 20. yüzyılda popülerleşmeye başladı. 1949’da İtalyan savaş pilotu ve zıpkın avcısı Raimondo Bucher, Napoli Körfezi’nde 30 metrelik dalış yaparak birinci resmi dalış rekorunu kayıtlara geçirdi. Akabinde Sicilyalı dalgıç Enzo Maiorca, 1961’de 50 metreye ulaşmayı başardı.

Şanghay doğumlu Fransız dalıcı Jacques Mayol, 1976’da 100 metre hududuna ulaşan birinci kişi oldu. Mayol, özgür dalışa yoga ve Zen meditasyon pratiğini dahil etmeye başlayan birinci kişiydi.

Dalış eğitmeni Ian Donald, sörf ve tüplü dalış üzere sporlardan özgür dalışa yönelen birçok kişinin denizi daha saf ve manisiz biçimde deneyimlemek istediğini söylüyor.

“Serbest dalışta tüplü dalışa kıyasla denizdeki yaban hayatının etrafında daha fazla hareket etme imkanına sahipsiniz. Hayvanların sizinle etkileşimi de apayrı oluyor. Yunuslar yakınınıza geliyor, sizi izliyor, resif köpek balıklarına yaklaşabiliyorsunuz. Biraz daha derinde bir kaplumbağa görürseniz derine inip göz atabilirsiniz. Çok daha esneksiniz” diyen Donald şöyle devam ediyor:

“Nefes almadığınız için baloncuk çıkarmıyorsunuz. Böylelikle resifi dinleyebiliyor, yunusların tıkırtılarını, resifte midye yiyen balıkların sesini duyabiliyorsunuz. Denizle ilişkiniz tamamlanıyor. Denizdeki hayata ise olabildiğince yaklaşıyorsunuz.”

‘Çalışırken en düzgün biçimde yapmaya çaba ediyorum bu sporu’

Dünyanın birçok yerinde olduğu üzere Türkiye’de de hür dalışa ilgi gün geçtikçe artıyor.

Paletsiz yarış kolunda katıldığı birinci özgür müsabakada Türkiye rekorunu kıran Yağmur Ergün, bir müddettir idmanlarını iş hayatıyla birlikte yönetim etmeye çalışıyor.

Türkiye’de pek çok ülkeye kıyasla dalış alanında sponsor bulmanın zorluklarından bahseden Ergün, “Paletsiz yarışımın nedeni hem vaktimin olmaması hem de düzgün bir palet alamamamdan kaynaklanıyor. Bu çok masraflı bir spor, bir paletin fiyatı şu anda 30 bin liradan başlıyor” diyor:

“Çalışırken en güzel halde yapmaya uğraş ediyorum bu sporu. Bundan sonra daha fazla idman yapıp daha çok müsabakam gerekiyor, fakat bir yandan yıllık müsaadem yalnızca 15 gün ve müsaademin tamamını katıldığım son müsabakada kullandım.”

Türkiye rekortmeni Şahika Ercümen de çok daha uzun müddettir sporu yapıyor olmasına karşın emsal problemlerden şikayetçi.

Her dönem yeni sponsorluk araması gerektiğini, devamlı Türkiye dışında seyahat ederek idman yaptığını, yarışlara antrenörsüz hazırlandığını ve bu yıl müsabakaya kırık paletle katılmak zorunda kaldığını söyleyen Ercümen, “Dünyada benim düzeyimde bu zorlukları yaşayan pek atlet yok. Birtakım ülkelerde sportmenler birinci 50’ye bile giremezken ülkelerini temsil ettikleri için destekleniyor. Dünyada birinci üçe girebilecek Türk sportmen olarak bunlarla uğraşıyor olmak istemezdim” diyor.

Tüm bu zorluklara karşın neden daldığı sorusunu ise Ercümen şu biçimde yanıtlıyor:

“Profesyonel atlet olmasaydım da bu sporu yapmayı çok isterdim. Benim için kendimi geliştirme seyahatindeki en kuvvetli araç dalmak. Rekor denemeleri yahut derin bir dalış yapmak 10 seanslık psikoterapiye eş benim için. Birebir anda o kadar çok şeyle uğraş edip ‘hayatta kalmak’ için süratli halde tahliller üretiyorsunuz. Zihinde karar verip vücudunuzla limitleri keşfediyorsunuz.”

İnsanlar daha da derinleri keşfettikçe önümüzdeki yıllarda hür dalış sporunun nasıl evrileceği merak ediliyor.

Dalış eğitmeni Ian Donald, “Ulaşılabilen tepesi olan bir dağın tersine, denizde ulaşabileceğimiz bir taban yok. Hiç kimse Mariana Çukuru’nun tabanına kadar dalamayacak. Pekala daha ne kadar derine gidilebilir?” diyor sorarken tıpkı vakitte 5 metreye bile dalmanın harikulâde bir keşif olduğunu ve özgürlük sağladığını söylüyor.