Sosyal Siyasetler Uygulama ve Araştırma Merkezi (SPM) Yöneticisi Prof. Dr. Serdar Sayan, düşük eğitimli ve düşük marifetli milyonlarca sığınmacının mevcudiyetinin, istihdamın kalitesinin uygunlaşması konusunda optimist olmayı zorlaştırdığını söyledi. “Kuru tutmak giderek daha sıkıntı ve maliyetli hale geliyor. Faiz ve kur siyasetlerinde hayalleri bırakıp gerçeklere dönmek kaçınılmaz” diyen Prof. Dr. Serdar Sayan ile konuştuk.
- Sefalet endeksinde grafik nereye gidiyor?
Geleneksel Sefalet Endeksi (SE) is¸gu¨cu¨ piyasasında ekonomik zahmete yol ac¸an asıl sorunun is¸sizlik oldugˆu kabulu¨ne dayanıyor. İşsizlik oranı, yalnızca faal olarak is¸ aradıgˆı halde is¸ bulamayan is¸sizleri kapsıyor. Halbuki Tu¨rkiye’de kahır çekenler sırf resmi tanıma nazaran işsiz kategorisinde olanlar değil. İs¸ bulma u¨midini kaybettigˆi ic¸in is¸ aramayı bırakan ve is¸siz statu¨su¨nde sayılmayanlar da en az resmi is¸sizler kadar bu¨yu¨k kasvet içinde. Bunlar çalışma çağındaki nüfus içinde değerli büyüklükte bir kategori. SPM bu kümesi da hesaba katarak geliştirdiği “Genis¸letilmis¸ Sefalet Endeksi” (GSE) go¨stergesini kullanıyor. GSE pahaları, pandemi öncesine ilişkin baz ay olan 2019 Ocak degˆeri 100 alınmak suretiyle hesaplandıgˆında, 2023 Mart’ında, Şubat 2023’e nazaran 10.2 puan azalarak 92.1 oldu. Faiz indirimlerinin patlattığı enflasyona bağlı olarak rekor kıran SE ve GSE kıymetleri, inişli çıkışlı lakin tepe yapan enflasyonun baz tesiriyle de düşmesine bağlı olarak eğilimi aşağı taraflı bir seyir izliyor.
Faiz indirimlerinin başlayıp enflasyonu patlattığı sürecin başında, 2021 Ekim’inde 100 TL’ye satın alınabilecek olan besin ve alkolsüz içkiler kümesinden ortalama bir eserin fiyatı geçen ay prestijiyle 260 TL’ye ulaşmış durumda ve artmaya devam ediyor. Bu son 19 ayda geliri en az 2.6 kat artmamış olan herkesin mevcut geliri ile Eylül 2021’de tüketebileceği kadar besin ve içecek tüketemeyeceği manasına geliyor.
GEÇİM BADİRESİ BÜYÜK
- Yaşanan ekonomik zorlukları ölçen SPM EZA endekslerinin son datalarında ne tıp sonuçlar var?
Türkiye’de enflasyon yalnızca işsiz yahut iş bulma ümidini kaybetmiş olduğu için tertipli gelirden mahrum olanları değil, istihdamda olanların değerli bir kısmını de önemli biçimde etkiliyor. Kalitesiz diyebileceğimiz çeşitten işlerde istihdam edilen çok sayıda çalışan da geçim kasveti ve ekonomik zorluklarla yüz yüze. 2019 1. çeyrek (pandemi öncesi) bedeli 100 alınmak suretiyle hesaplandığında, Ekonomik Zorluk Tahlil (EZA 1) endeksinin 2023 birinci çeyreğinde ulaştığı bedel bir evvelki çeyreğe go¨re 6.6 puan artarak 103.0 olarak gerçekleşiyor. Hem tüketici enflasyon oranında hem de işsiz ve potansiyel işgücünün bütünleşik oranında gerçekleşen artışlar, son periyottaki EZA bedellerinin pandemi sürecindeki 2021 bedellerine yaklaştığına işaret ediyor.
KURU KURTARMAK ZOR
- Merkez Bankası rezervleri tabanlarda, kur muhafazalı mevduatın yükü… piyasalarda nasıl bir dönüşüm yaşanabilir?
Döviz kurları bu türlü yapay ve günlük müdahalelerle sonsuza kadar tutulamaz. Esasen enflasyon yapay bir biçimde frenlenen kur artışlarının çok üstüne çıktığı için Türk ihraç eserlerinin rekabetçiliği giderek daha fazla budandı. Kuru tutmak giderek daha sıkıntı ve maliyetli hale geliyor. Faiz ve kur siyasetlerinde hayalleri bırakıp gerçeklere dönmek kaçınılmaz.
- Seçim sonrasında iktisatta acil atılması gereken adımlar neler?
Radikal siyaset faizi indirimleriyle başlayan ve yeni iktisat modeli diye lanse edilen fakat bir model falan olmayan uydurma çerçevenin, bir daha dönülmemek üzere terk edildiğinin duyurulmasıyla başlanmalı. Bunu lafı evirip çevirmeden yapmak birinci adım olmalı.
KADINA ‘İYİ’ İŞ YOK
- Siz düşük kaliteli istihdama daima vurgu yapıyorsunuz. Burada oran nedir, nereye masraf?
Kalitesiz istihdam tiplerinde çalışanların durumu iş bulamayanlardan çok daha parlak değil. 2023 birinci c¸eyregˆinde eğreti olmayan istihdam oranının (EOİO) bir evvelki periyoda nazaran 0.8 puan düşerek 31.4’e gerilemesi kaliteli işlerde çalışmada bir azalmaya işaret ediyor. Egˆreti olmayan istihdam oranı TU¨I·K’in ac¸ıkladığı klâsik istihdam oranından 16.2 puan daha du¨s¸u¨k ve EOI·O ile istihdam oranı ortasındaki makas asla kapanmıyor. Erkek c¸alıs¸anlar ic¸in yüzde 44.4 olan EOI·O bir o¨nceki c¸eyreğe nazaran 1.3 puan du¨stü. Bayanlarda ise EOI·O bir o¨nceki çeyreğe go¨re 0.8 puan azalarak yüzde 18.2’e inmiş. Son çeyrekte ulaşılan oran çalıs¸ma c¸agˆındaki her 100 bayandan sadece 18’inin nispeten “iyi” is¸lerde c¸alıs¸tıgˆı manasına geliyor.
Bu ortada düşük eğitimli ve düşük marifetli milyonlarca sığınmacının mevcudiyetinin, istihdamın kalitesinin güzelleşmesi konusunda optimist olmayı zorlaştırdığını söyleyebilirim. Sığınmacıların üreticilerin eleman derdini giderdiğini söyleyen bakanlar var ancak bunun orta ve uzun vadede nasıl hepimizi fakirleştirici bir tesir yapacağının (esasen hali hazırda da yapmakta olduğunun) farkında değil kimse.
- Yeni devirde yeni bir işsizlik dalgası gelebilir mi?
Gelecek periyotta istihdamın seyri Türkiye iktisadının büyüme performansına bağlı olacak. Bu performansın nasıl olacağını öngörmek şu an güç zira nasıl bir iktisat siyaseti izleneceğine bağlı. Şimdiki el yordamıyla günü kurtarma modelinin sürdürülebilir olmadığı aşikâr.
- Sandıktan çıkan sonuca nazaran yurttaşı ve ekonomiyi nasıl günler bekliyor? Bir acı reçete bizi bekliyor mu?
Ekonomiyi ve münasebetiyle hepimizi nelerin beklediği, mevcut sürdürülemez çerçevenin yerine nasıl bir modelin ne vakit getirileceğine bağlı. Birinci etapta kıymetli fiyat ve vergi artışları beklememiz gerektiği kesin. Esasen seçim hasebiyle ertelenen fiyat artışlarının eli kulağında olmalı. Akabinde KKM ve öteki kamu harcamalarının finansmanı için kaynak bulmak gerekecek. Birçok dolaylı vergide önemli artışlar olacak.
SORUNLAR BÜYÜYEBİLİR
- Yüksek enflasyon ve hayat pahalılığı sürüyor, nasıl bir tablo bizi bekliyor?
Enflasyon üzerindeki baskıyı artıracak olan iki öge büyüyen kamu açığı ve daha kıymetli olmak üzere kurlardaki artış olacak. Piyasadaki fiili faiz oranları siyaset faizinden bağımsız hale geldi neredeyse esasen fakat faiz siyasetinin da bu haliyle bile sürdürülemeyeceği açık. İsmini faiz artışı koymadan, KKM ve gibisi düzenekler yoluyla yapılan dolaylı artışlar meselelerle yüzleşmeyi ertelerken yüzleşme vakti geldiğinde karşılaşılacak sıkıntıları daha da büyütüyor.
