Prof. Dr. Sinan Alçın ile iktisattaki son gelişmeleri konuştuk.
ŞİMŞEK ‘ŞAHİN’ OLAMAZ, OLAMAZ
– AKP’nin yeni iktisat kurmaylarıyla bu sıkıntıları kısa vakitte çözmek mümkün olacak mı, sonuçta son 21 yıldır birebir siyasetlerle ve tıpkı niyet yapısıyla ülke ve iktisat yönetiliyor?
Mevcut iktidar koalisyonunun seçim sonrasında yeni oluşturduğu iktisat idaresi ile, 2021 Ekim ayından bu yana yürüttüğü iktisat siyasetinden U dönüşü yapacağı istikametinde bir bildiri vermeye çalıştığı ortada. İletinin -en azından şimdilik- içerideki seçmenler dışında bir heyecan yaratmadığını söylemek yanlış olmaz. Ortadan geçen iki hafta sonunda borsaya hudutlu yabancı yatırım girişi dışında ciddiye alınabilecek bir yönelim ve ilginin ortaya çıkmadığı görünüyor. Bu ilgisizlik temelde, iktisattaki yapısal problemlerin bütün yüküyle ortada ve tahlilsiz olarak duruyor olmasından kaynaklanıyor.
AKP Koalisyonunun 21 yıllık iktidarında ekonomik gelişimi birkaç periyoda ayırmak gerekiyor. Birinci devir 2021 krizi sonrasında iktidar oldukları 2002’den başlayarak 2007’ye kadar devam eden genişleme periyodu. Bu devir, iktisadın krizden çıkıp potansiyel büyüme kapasitesine yakınlaştığı periyottur. 2006 ortasından başlayarak 2001 Güçlü İktisada Geçiş Programı’nın (nam-ı öteki Derviş Programı) verimliliğe dayalı büyüme stratejisinin yarattığı eşitsiz büyümenin sonlarına ulaşılmış oldu ve 2007 ile birlikte o dönemki birikim rejimi bütünüyle tıkandı. İçerideki tıkanmaya 2008 Global Ekonomik Krizinin eşlik etmesi bir manada içerideki krizi gölgeleyerek, sorunun dışarıda aranmasına imkan sağladı. Bu birinci tıkanma sonrasında 2008 ile birlikte merkez ülkelerdeki mali genişlemenin dünyadaki başka gelişmekte olan piyasalar üzere Türkiye iktisadına de sermaye akışı yarattığını gözlemledik. Fakat bu sermaye akışı direkt yatırım yerine kısa vadeli sermaye hareketi (sıcak para) olarak ortaya çıktı. İşte sıcak paranın tesiriyle 2008-2011 ortasındaki genişleme AKP koalisyonunun iktisattaki ikinci genişleme devri oldu. Bu periyotta sıcak para yüklü olarak inşaat kesimine güç taşıdı ve biçimsiz bir büyüme trendi oluşturdu. 2011 yılıyla birlikte ise sıcak paranın çekilmesiyle bu kere ikinci tıkanma periyodu başladı. 2011 bu tarafıyla iktidar koalisyonu içinde bölünmeye de kapı araladı. İktidar içi bölünme yerini evvel kapalı akabinde da açık çekişmeye bıraktı ve ekonomik darboğaz iç siyasal tıkanmayı beraberinde getirdi. İçerideki tıkanmanın Suriye başta olmak üzere etraf ülkelere yönelik agresif siyasetlerin da temel motivasyonunu oluşturdu. 2016’daki darbe kalkışması ile birlikte iktidar koalisyonunun yapısı büyük ölçüde değişmiş ve AKP yanında MHP de yeni koalisyonunun temel aktörlerinden biri haline gelmiş oldu. Bu süreçle birlikte 2011-2016 arsındaki gerginlik siyaseti ile bir tarafıyla hesaplaşma ve muhasebe yaşandı. 2011 ile birlikte başlayan tıkanma yeni bir global kriz yahut gergin bölge siyasetinden takviye alan nitelikli bir sermaye girişi olmadığı için tam olarak aşılamadı. Referandum süreci ve cumhurbaşkanlığı seçimlerine girilirken hazinedeki borçlanma gereğinin günden güne arttığı ve iç borçlanmadaki artışa bağlı olarak da faiz oranlarının artmaya başladığını gözlemledik. 2018 seçimi sonrası yeni bir iktisat programı ile yabancı sermayenin tekrar çekilmesi tarafındaki eforlar hem açıklanan programın karışık ve cılız niteliği hem de bu defa ABD ile yaşanan siyasi tansiyon (Rahip Bronson Krizi) nedeniyle birinci güçlü kur atağı yaşandı. Takip eden yıllarda irili ufaklı 5 farklı kur atağı yaşanırken ortaya konan hiçbir iktisat programı beklenen tesir ve sonucu yaratamadı. Her ne kadar, yükselen faiz oranlarının ve konkordato fırtınasının temel sebebi hazinenin içine girdiği nakit sorunu ve bu sorun nedeniyle kamu hak edişlerindeki gecikme olsa da, iktisadın içine düştüğü durumdan süreksiz tedbirlerle (kredi kampanyaları gibi) kurtulmak istendi. Giderek artan döviz düşüncesi ise ucuz TL’ye dayalı ihracat ile aşılabileceği düşünüldü. Fakat güç, hammadde ve orta malı bağımlısı kesimler, daha fazla ihracat için de giderek daha dışa bağlı hale geldi.
SORUNLAR DERİNLEŞİR
– Mehmet Şimşek’e neredeyse bir kurtarıcı gözüyle bakılıyor. Tek başına iktisat kurmayları iktisattaki enkazı düzeltme maharetine sahip mi, NAS olsun YEP olsun, Cumhurbaşkanının Faiz sebep enflasyon sonuç telaffuzları bir anda terk edilebilecek mi?
Daha evvel hükümetten uzaklaştırılan sayın Mehmet Şimşek’in tekrar “kurtarıcı” olarak çağırılmasının gerisindeki motivasyon, iktisadın yapısal sorunlarının çözülmesi değil, negatife düşmüş Merkez Bankası rezervleri nedeniyle milletlerarası finans-kapital kurumlarından -yüksek faizle de olsa- döviz devşirilmesidir. Lakin iktisadın mevcut dejenerasyonu ve Ödemeler İstikrarı Krizi riskinin günden güne artıyor olması yabancı finans kurumlarının iştahını düşürüyor. Tekrar de ödenecek bedel (faiz, imtiyaz vb) artırılarak bir ölçü sermaye girişi sağlanabilir fakat bu da iktisadın bugününü kurtarsa da yapısal ekonomik sorunun daha da derinleşmesine neden olur.
– Lokal seçimlere giderken AKP bir kemer sıkma uygular mı?
Mehmet Şimşek ile 2021 Ekim’inden bu yana uygulana gelen siyaset dizisinden bir U Dönüşü hedeflenmekte fakat bu dönüşün sert değil yumuşak bir dönüş olması da öncelenmektedir. Hakikaten 8 ay sonra gerçekleşecek mahallî seçimler iktidar koalisyonunun mali disiplin ve sıkı para siyaseti konusunda şahin siyasetler izlemesini güçleştiriyor. Şayet sayın Şimşek bu süreçte beklenenden daha şahin davranırsa muhtemelen lokal seçim öncesinde “suçlu olarak” seçilerek tekrar yedek kulübesine alınabilir.
ENFLASYON EN CAN YAKICI NOKTA
– Şu anda Türkiye iktisadının önündeki en temel sorunlar nelerdir?
Türkiye iktisadında mevcut durumda en yakıcı ekonomik sorun, kronik enflasyon ve cari açıktır. Bilhassa 2021 Ekim ayından itibaren uygulanmakta olan iktisat siyaseti birikimli olarak satın alma gücünün yaklaşık yüzde 80 oranında erimesine neden oldu. Bilhassa fiyatlı çalışanlar pandemi devrinde uygulanan fiyatsız müsaade ve kısa çalışma ödeneği nedeniyle gelir kaybına uğrarken, 2021 Ekim’i sonrasında da enflasyon nedeniyle satın alma gücünü büyük ölçüde yitirmiş oldu.
2021 Ekim ayından itibaren uygulanan siyasette temel olarak Merkez Bankasının “fiyat istikrarı” yerine “finansal istikrar” amacıyla hareket ettiğini ve buna bağlı olarak düşük siyaset faizinin selektif kredi ve makro ihtiyati önlem ismi verilen bir kadro “arka kapı” siyaseti aracılığıyla piyasalara mikro ölçekte taraf verilmeye çalışıldı. Bankacılık sistemi ve kredi alanına yönelik uygulamaya konulan kısıtlar, finansal alanı adeta mayınlı yere çevirdi ve yatırım iştahını büyük ölçüde düşürdü. Bu yeni iktisat siyasetinde düşük faiz, yüksek yatırım, yüksek istihdam ve kura dayalı ihracat artışı ve buna bağlı olarak da cari fazla verilebileceği varsayımı büsbütün başarısız oldu. Gelinen etapta Cumhuriyet tarihinin en büyük cari açığı ile karşı karşıya kalındı. İmalat dalındaki güç, hammadde ve orta malı bağımlılığının yüksek seyri nedeniyle, büyürken daima cari açık veren bir iktisat görünümü ortaya çıkıyor. Ülke seçime Ödemeler İstikrarı Krizi riski ile girdi.
BÜYÜME YÜZDE 7 OLMALI
– İktisatta acil atılması gereken adımlar nelerdir, tekrar bir yatırım iklimi oluşması mümkün mü?
Türkiye iktisadında temelde üretim ve bölüşüm sorunu bulunmaktadır. Türkiye iktisadının potansiyel büyüme trendi 4,7. Bu bizim üzere 13 milyon genç nüfusu olan bir ülke için hayli düşük bir büyüme suratı. Bu suratın ortalama yüzde 7’lere yaklaşması gerekiyor. Öte yandan üretimin yapısında da düşük katma pahalı ve güç bağımlısı dallardan yüksek katma kıymetli ve düşük güç kullanan, etrafa hassas bölümlere geçişin sağlanması gerekiyor. Halihazırda ortalama ihraç kilogram fiyatımız Polonya’nın gerisine düşmüş durumda. Bu durumda dış ticaret bizi daha fazla dışa bağımlı hale getirmekten öteki bir işe yaramaz. Bölümlerin çağın gereklerine uygun biçimde dönüşmesi ve 13 milyonu bulan genç nüfustan yararlanacak biçimde topyekun bir dönüşüme hazırlanması gerekiyor.
Ekonominin içinde bulunduğu adaletsiz bölüşüm sıkıntısının temelinde kamu ihale sistemi yatmaktadır. Burada devlet ekonomik gücünü sermayeyi tabana yayacak biçimde şekillendirmelidir. Sermayenin belirli bir kesim yahut bölümde ağırlaşması geri kalanları “oyunun dışına” atmaktadır.
Sektörlerin katma bedelli alanlara dönüşü için yatırım ikliminin uygunlaşması en değerli koşuldur. Bunun da birinci şartı adalet sistemine duyulan itimadın güçlendirilmesi ve özgürlüklerin teminat altına alınmasıdır. Tek merkezli kaynak tahsisi görünümü içerideki ve dışarıdaki yatırımcıların yatırım iştahını olumsuz etkiliyor.
Netice prestijiyle AKP Koalisyonunun 21 yıllık iktidarı iktisat siyasetleri açısından hem kendi içinde kopuşlar hem de süreklilik arz ediyor. 21 yılda sürekliliğini koruyan Derviş Programındaki “verimliliğe dayalı” büyüme stratejisinin sahiplenerek uygulanışı oldu. Bu uygulama iktidara yakın küçük bir etrafın her türlü nimete çokça kavuştuğu ve giderek zenginleştiği bir durum yaratırken geri kalan milyonların fakirleşmesine ve üretimden daha az hisse almalarına neden oldu. Genel seçimlerin şimdi geride bırakıldığı bir gerçek lakin muhalefet bileşenlerinin önünde AKP koalisyonunun izlediği neoliberal siyasetin “kopan yerlerinden” onarılmasına yönelik değil, halk için iktisat siyaseti programının ortaya konulması gerekiyor. Bunun için de yeni bir seçim sürecine girilmesini beklemek yerine şimdiden bütün emek örgütleri, demokratik kitle örgütleri ve mümkün hayli çok siyasi parti ve oluşumu kapsayacak biçimde bir platforma gereksinim bulunuyor. Geçmişteki Emek Platformu gibisi bir toplumsal iktisat oluşumuna muhtaçlık var. Aksi durumda A yahut B ittifakının konsolidasyoncu yapısı toplumun genelini dışlayan, alışılagelmiş iktisat siyasetini iyi-kötü uygulamaya devam edecektir.
MALİ DİSİPLİN TEK BACAKLI İŞLEYECEK
– Yüksek enflasyon ve hayat pahalılığı devam ediyor, enflasyonda nasıl bir tablo ile karşı karşıya, vatandaşı nasıl günler bekliyor?
Özellikle son üç yılda kronik ve yüksek hale gelen enflasyonun gerisinde 2018’den bu yana yaşanan kur atakları ve tekrar bu atakları da tetikleyen döviz bağımlılığı yatmaktadır. Döviz kurundaki her atak içeride üretim maliyetini katlamış ve bu da tüketici fiyatlarına yansımıştır. İktidar koalisyonunun bu mühlet içerisinde rastgele bir enflasyonla çaba programını da ortaya koymamış olması fiyatlama davranışlarının tamamen bozulmasını desteklemiştir. Öte yandan 2022 yılında Rusya-Ukrayna savaşının tetiklediği ham petrol fiyat artışları da enflasyonu maliyet istikametinden güçlendirmiştir. Öteki taraftan pandemi devrinde ertelenen ve yüksek enflasyon nedeniyle de öne çekilen tüketim de enflasyonun tüketim bacağını güçlendirmiştir.
Enflasyonda en az kur geçişkenliği kadar tesire sahip olan besin enflasyonu ise uzun müddettir izlenen tarım ve hayvancılık siyasetleri nedeniyle besin arzının içine düştüğü darboğazdan kaynaklanmaktadır. Dünyada besin fiyatları düşerken bizde mevcut resmi enflasyonu ikiye katlayan besin enflasyonu devam etmekte ve geniş kesitlerin cebini yakmaktadır.
Enflasyonun kalıcı olarak düşmesi için yurttaşların hazinenin borçlanma gereğinin azalacağı ve Merkez Bankasının emisyonu azaltacağı konusunda bir fikre ikna olması gerekiyor. Mevcut konjonktür ve 8 ay sonraki lokal seçimler dikkate alındığında buna ikna olmak kolay değil. Muhtemelen yeni iktisat idaresi ile birlikte Mali Disiplin tek bacaklı olarak (yeni vergiler ve mevcut vergi oranlarında artış) işleyecek, kamu harcamalarında kısıtlamalar ise lokal seçim sonrasındaki -belki de- “yeniden yeni iktisat yönetimi” tarafından gerçekleştirilebilecektir. Bunun dışında selektif mal kümelerindeki fiyat denetimleri yalnızca genel fiyatlama davranışlarının çok daha fazla bozulmasına ve kaybın artmasına neden olmaktadır.
